Kỹ năng tham gia giải quyết vụ án hình sự theo thủ tục tố tụng

I-  KỸ NĂNG CHUẨN BỊ CÔNG VIỆC TRƯỚC KHI THAM GIA PHIÊN TÒA

1-  Chuẩn bị bản luận cứ bào chữa, bảo vệ

Trước khi viết bài bào chữa, Luật sư cần nghiên cứu và sắp xếp các tài liệu, chứng cứ cho dễ sử dụng. Đối với loại vụ án xâm phạm sở hữu, tài liệu quan trọng mà Luật sư cần phải hết sức lưu ý là các biên bản định giá thiệt hại, các bản ghi lời khai chứng minh cho ý thức muốn chiếm đoạt tài sản.

Bài bào chữa mà Luật sư chuẩn bị nên được trình bày dưới hình thức văn bản và cần đảm bảo có ba phần chính: Đó là phần mở đầu, phần quan điểm pháp lý và phần đề xuất giải pháp, kết luận. Tuy nhiên, trong các vụ án xâm phạm sở hữu cần lưu ý:

Một là, trường hợp bào chữa theo hướng chứng minh sự không phạm tội của bị cáo. Để chứng minh cho hành vi của bị cáo không CTTP đối với các tội xâm phạm về sở hữu thì khi chuẩn bị nội dung bài bào chữa, thông thường Luật sư sẽ chuẩn bị các căn cứ để chứng minh khách hàng mình không có mục đích chiếm đoạt tài sản, thực hiện không do lỗi cố ý, chứng minh khách hàng chưa đến tuổi chịu TNHS, thiệt hại về tài sản chưa đến mức truy cứu TNHS.

Trong trường hợp để chứng minh khách hàng vô tội, Luật sư sẽ chứng minh thiệt hại về tài sản khi bị cáo thực hiện hành vi chưa gây ra hậu quả đến mức phải chịu TNHS, trong các điều luật về xâm phạm sở hữu, mỗi điều luật sẽ dựa vào mức thiệt hại nhất định để làm căn cứ buộc tội.

Hai là, trường hợp bào chữa theo hướng thay đổi tội danh nhẹ hơn, giảm nhẹ hình phạt cho bị cáo. Khi có căn cứ để đề nghị thay đổi tội danh, Luật sư cần chỉ ra các căn cứ trong hồ sơ vụ án để chứng minh hành vi của bị cáo thỏa mãn một tội danh khác nhẹ hơn.

Thay đổi khung hình phạt nhẹ hơn: Để chứng minh theo hướng này, đối với các vụ án về xâm phạm sở hữu, Luật sư sẽ phải tìm ra căn cứ về tình tiết định khung như: phạm tội không có tổ chức, phạm tội không có tính chất chuyên nghiệp, không dùng thủ đoạn xảo quyệt... Ngoài ra, Luật sư cũng lưu ý khai thác và đánh giá lại mức thiệt hại đối với tài sản do hành vi của bị can, bị cáo gây ra.

Tình tiết giảm nhẹ: Trong các vụ án về xâm phạm sở hữu, Luật sư thường phải khai thác về các tình tiết giảm nhẹ, như: người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả; người phạm tội thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải; hoặc tình tiết được người bị hại xin giảm nhẹ cho bị cáo...

Ngoài ra đối với loại án về xâm phạm sở hữu, Luật sư nên lưu ý: Các bị cáo đôi khi còn rất trẻ, nên Luật sư cũng cần chuẩn bị những tình tiết về nhân thân các bị cáo, nếu bị cáo dưới 18 tuổi thì phải xem xét quy định của pháp luật về người dưới 18 tuổi thực hiện hành vi phạm tội. Về tình tiết thành khẩn khai báo, Luật sư cũng lưu ý tại CQĐT không khai, nhưng khi ra Tòa khai nhận vẫn được tính là tình tiết giảm nhẹ. Thực tế có trường hợp bị cáo kêu oan trong suốt quá trình điều tra, truy tố, nhưng đến trước phiên tòa sơ thẩm, bị cáo nhận thức được sai phạm của mình, thống nhất với Luật sư về việc thay đổi nội dung khai báo từ kêu oan sang thành khẩn khai báo. Trong trường hợp này, Luật sư cần đánh giá và có thể coi là một sự chuyển biến căn bản về nhận thức, là tình tiết mới có thể tác động lớn đến phiên tòa, Luật sư cần tập trung phân tích về căn nguyên sự chuyển biến nhận thức từ chỗ kêu oan sang nhận tội để đề nghị HĐXX xem xét giảm nhẹ cho bị cáo...

Ba là, bào chữa theo hướng đề xuất Tòa án trả hồ sơ để điều tra bổ sung khi có căn cứ.

2-  Chuẩn bị kế hoạch hỏi

Trong kế hoạch xét hỏi đối với các vụ án xâm phạm sở hữu, Luật sư sẽ phải lưu ý những kỹ năng sau:

Một là, xác định đối tượng hỏi và mục đích hỏi: Trong các vụ án xâm phạm sở hữu có nhiều bị cáo, người làm chứng và người liên quan, nhưng không phải lúc nào Luật sư cũng có thể hỏi hết những người này, việc này sẽ do Tòa và Cơ quan kiểm sát. Do vậy, khi lập kế hoạch xét hỏi Luật sư phải nghiên cứu và xem xét để xác định sự liên quan giữa những người này đối với bị cáo mà Luật sư bào chữa để có kế hoạch xét hỏi cho phù hợp. Luật sư không nên hỏi những bị cáo khác, người làm chứng, người liên quan về những vấn đề không liên quan đến khách hàng mà mình bào chữa.

Hai là, xác định trình tự hỏi và nội dung câu hỏi: Khi hỏi Luật sư không nhất thiết phải hỏi theo lần lượt các bị cáo, phải chọn người nào mà câu trả lời của họ có thể làm rõ nhất những vấn đề Luật sư cần làm sáng tỏ. Đối với mỗi đối tượng Luật sư nên đặt một loại câu hỏi, một cách hỏi khác nhau sao cho phù hợp nhất với việc khai thác các thông tin mà Luật sư định làm rõ. Trước khi lập những câu hỏi cho bị cáo, Luật sư cần phải trao đổi với bị cáo để bị cáo chủ động trả lời tại phiên tòa.

Ba là, cách đặt câu hỏi: Khi hỏi, nhất thiết Luật sư phải đặt câu hỏi sao cho rõ ràng, ngắn gọn, chính xác và không làm cho người được hỏi hiểu theo nhiều nghĩa. Trong các vụ án về xâm phạm sở hữu, vì đối tượng khách hàng có trình độ nhận thức pháp luật không cao, do vậy trước khi xây dựng câu hỏi, Luật sư phải nghiên cứu kỹ hồ sơ vụ án, nắm bắt được những đặc điểm tâm lý của các đối tượng sẽ tham gia xét hỏi để có những câu hỏi phù hợp với sự nhận thức và trình độ của họ. Thực tiễn xét xử các vụ án cho thấy, đã có những Luật sư đưa ra các câu hỏi dài dòng, khó hiểu, hay vừa hỏi vừa giải thích làm cho đương sự khó trả lời; cá biệt có những trường hợp đưa ra câu hỏi có tính chất mớm cung, ép cung... sau đó sẽ bị HĐXX nhắc nhở.

II- KỸ NĂNG CỦA LUẬT SƯ TẠI PHIÊN TÒA

1-  Kỹ năng của Luật sư trong phần thủ tục bắt đầu phiên tòa

Trong phần thủ tục bắt đầu phiên tòa, Luật sư cần lưu ý những kỹ năng sau đây:

- Theo dõi danh sách những người được triệu tập tại phiên tòa: Trong các vụ án xâm phạm sở hữu, nếu người bị hại vắng mặt, Luật sư cần xem xét việc đề nghị tách vấn đề dân sự để xét xử sau theo thủ tục dân sự. Luật sư chỉ đề xuất khi vấn đề dân sự không ảnh hưởng đến việc xác định tội danh, khung khoản trong vụ án và việc vắng mặt người bị hại không ảnh hưởng đến việc bào chữa cho khách hàng. Ngoài ra, việc tách vấn đề dân sự ra giải quyết riêng cũng là một điểm có lợi cho khách hàng khi xem xét xóa án tích do khách hàng không phải thi hành vấn đề bồi thường trong bản án.

Nếu người làm chứng vắng mặt, cũng giống các vụ án khác cần xem xét việc đề xuất hoãn phiên tòa hoặc dẫn giải người làm chứng..

Về việc đảm bảo quyền tố tụng cho khách hàng: Đối với các bị cáo trong tội danh xâm phạm sở hữu, trong trường hợp khi bị cáo bị tạm giam, Cơ quan cảnh sát tư pháp hay còng tay bị cáo, Luật sư nên đề nghị HĐXX tháo bỏ còng tay cho bị cáo, việc tháo bỏ còng tay cho bị cáo tại phiên tòa sẽ đảm bảo được vấn đề về tâm lý cho bị cáo trong suốt quá trình diễn ra phiên tòa. Ngoài ra, trong nhiều trường hợp bị cáo có sức khỏe yếu, Luật sư cũng nên đề nghị HĐXX cho phép bị cáo được ngồi trong quá trình xét xử để tránh gây khó khăn cho bị cáo trong quá trình diễn ra phiên tòa, hoặc cũng có thể đề nghị HĐXX cho bị cáo được gặp người thân sau khi giải lao hoặc đã kết thúc phiên tòa...

Về việc bổ sung chứng cứ tài liệu: Trong thực tế đối với các loại vụ án xâm phạm sở hữu, thông thường các chứng cứ được bổ sung như giấy biên nhận bồi thường thiệt hại, đơn xin giảm nhẹ hình phạt cho bị cáo của gia đình người bị hại, bổ sung huân, huy chương gia đình có công với cách mạng, giấy chứng nhận của chính quyền địa phương... Ngoài ra, trong những vụ án liên quan đến tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản hoặc tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản liên quan đến các hợp đồng mua bán, hợp đồng tín dụng hoặc việc góp vốn, Luật sư có thể cung cấp cho HĐXX chứng cứ là các chứng từ hoặc tài liệu làm rõ việc khách hàng đã sử dụng đúng mục đích tiền, tài sản.

Về thay đổi tư cách tố tụng: Trong vụ án xâm phạm sở hữu, có rất nhiều trường hợp cơ quan tiến hành tố tụng xác định sai tư cách tố tụng của người tham gia tố tụng. Khi gặp trường hợp như vậy, Luật sư cần đề xuất HĐXX xem xét và thay đổi tư cách tố tụng cho phù hợp, đảm bảo quyền của khách hàng.

2- Kỹ năng của Luật sư trong phần xét hỏi tại phiên tòa

Luật sư qua xét hỏi sẽ khai thác và làm rõ những vấn đề có lợi cho khách hàng tùy theo định hướng bào chữa. Ví dụ: Bào chữa theo hướng vô tội thì phải làm sáng tỏ có mục đích phạm tội hay không, có thiệt hại gây ra theo quy định của pháp luật hình sự hay không. Hoặc bào chữa theo hướng giảm nhẹ TNHS thì phải làm rõ các tình tiết về nhân thân, các tình tiết giảm nhẹ, lời khai có lợi, những khoản bồi thường bất hợp lý... Để xét hỏi có hiệu quả và đạt mục đích, Luật sư cần chú ý những yếu tố sau đây:

- Kỹ năng nghe, đọc cáo trạng: Thông thường Kiểm sát viên sẽ đọc nguyên văn bản cáo trạng. Tuy nhiên đối với một số trường hợp trong các vụ án về xâm phạm sở hữu, sát đến ngày xét xử phía bị cáo mới có biên bản bồi thường cho người bị hại, đơn xin giảm nhẹ của người bị hại hoặc một số tình tiết khác có lợi cho khách hàng... nên các tình tiết này có thể sẽ chưa được VKS bổ sung vào cáo trạng.

- Kỹ năng nghe Chủ tọa, Kiểm sát viên và những người khác hỏi: Luật sư lắng nghe và đối chiếu với kế hoạch xét hỏi được chuẩn bị để xác định vấn đề gì đã làm rõ tại phiên tòa, vấn đề chưa rõ; lời khai thay đổi hoặc có tình tiết mới phát sinh theo hướng có lợi cho khách hàng..., Luật sư phải đánh dấu lại để đến phần mình hỏi sẽ không bị hỏi lặp lại.

- Phương pháp đặt câu hỏi: Luật sư tránh đặt các câu hỏi theo kiểu mớm cung, đặc biệt khi hỏi về ý thức chiếm đoạt tài sản của khách hàng xuất hiện ở thời điểm nào hay có ý thức chiếm đoạt tài sản hay không. Trong các vụ án xâm phạm sở hữu, làm rõ ý thức chiếm đoạt là vấn đề quan trọng nhưng nếu hỏi theo cách mớm cung sẽ khiến cho người nghe cảm thấy câu trả lời của khách hàng không khách quan.

Luật sư tránh đặt những câu hỏi quá dài, không đi vào trọng tâm hoặc vừa đặt câu hỏi vừa phân tích, bình luận làm lẫn lộn với phần tranh luận. Ví dụ: Luật sư khi hỏi để làm rõ việc hành hung khi khách hàng bị phát hiện là hành hung để tẩu thoát hay hành hung để giữ bằng được tài sản đã giải thích quy định của pháp luật về trường hợp hành hung; sau đó mới hỏi khách hàng khi đó đã có hành vi gì, mục đích khi thực hiện hành vi đó.

Trong các vụ án về xâm phạm sở hữu, có nhiều vụ án, Luật sư phải đặt câu hỏi để đấu tranh với bị cáo (nếu là Luật sư bảo vệ), với người bị hại (nếu là Luật sư bào chữa) để làm rõ sự thật khách quan. Trong trường hợp đó, Luật sư nên sử dụng phối hợp giữa hai cách đặt câu hỏi là câu hỏi đóng và câu hỏi dùng từ để hỏi “tại sao”. Câu hỏi dùng từ để hỏi “tại sao” là cách hỏi khiến cho người bị hỏi dễ bộc lộ những điểm mâu thuẫn, không logic trong vấn đề trả lời. Tuy nhiên, để câu hỏi “tại sao” có hiệu quả Luật sư phải phát hiện vấn đề không hợp lý, không logic trong lời khai. Tư duy của Luật sư cần phải nhạy bén, sắc sảo và bám sát với câu trả lời để liên tục đưa ra được các vấn đề khiến người khai phải lý giải.

Về vấn đề xem xét vật chứng tại phiên tòa: Thông thường trong các vụ án, hoạt động tố tụng này rất ít khi được thực hiện và trong vụ án về xâm phạm sở hữu cũng như vậy.

3-  Kỹ năng của Luật sư trong phần tranh luận tại phiên tòa và tuyên án

(i) Kỹ năng của Luật sư trong phần tranh luận tại phiên tòa - về việc nghe, ghi chép của Luật sư khi Kiểm sát viên hoặc các Luật sư đồng nghiệp trình bày quan điểm: Khi nghe, Luật sư sẽ tập trung và lưu ý vào những phần liên quan đến khách hàng mà mình bào chữa, điểm nào có lợi cho khách hàng mà chưa rõ ràng, những điểm bất lợi cho khách hàng không đúng như hướng bào chữa để chuẩn bị cho việc đổi đáp.

- Về kỹ năng của Luật sư khi trình bày luận cứ bảo vệ: Với những vụ án về xâm phạm sở hữu, các tình tiết của vụ án thường không quá phức tạp, do vậy Luật sư nên trình bày một cách trọng tâm những vấn đề liên quan đến khách hàng. Luật sư không nên trình bày bài bào chữa quá dài dòng, dàn trải quá nhiều vấn đề dẫn đến HĐXX và những người tham dự phiên tòa mất tập trung, như vậy sẽ làm mất đi sự cảm hoá, thuyết phục lớn lao của lời nói. Khi trình bày các vấn đề liên quan đến con số cụ thể (như số tiền bị chiếm đoạt, giá trị tài sản bị thiệt hại) trong vụ án, Luật sư nên nhìn vào tài liệu đọc chính xác con số đó.

Sau khi Luật sư trình bày xong bài bào chữa, thông thường trong vụ án về xâm phạm sở hữu, các bị cáo bị hạn chế về khả năng trình bày lời bào chữa, do vậy Luật sư sẽ trình bày và ít khi bị cáo bổ sung.

- Đối đáp: Ở phần đối đáp, pháp luật quy định mọi người tham gia tranh luận có quyền đáp lại ý kiến của người khác, nhưng chỉ được phát biểu một lần đối với mỗi ý kiến mà mình không đồng ý. Luật sư cần tận dụng cơ hội này để kịp thời đề nghị HĐXX bác bỏ nhưng ý kiến không có cơ sở chấp nhận.

Khi đối đáp, Luật sư cần nắm chắc và bám sát vào các quy định của pháp luật để đưa ra lập luận của mình như: sự khác biệt giữa hành vi cướp ở dạng đe dọa sử dụng vũ lực ngay tức khắc (Điều 168 BLHS năm 2015) và hành vi cưỡng đoạt tài sản (Điều 170 BLHS năm 2015); tình tiết hành hung khi bị phát hiện thì khi nào là hành hung để tẩu thoát, khi nào thì sẽ chuyển hóa sang tội danh khác nặng hơn; tình tiết gây hậu quả nghiêm trọng, rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng trong các tội từ Điều 168 đến Điều 178 BLHS năm 2015, đặc biệt là hậu quả gây thiệt hại về tài sản; tình tiết sử dụng thủ đoạn nguy hiểm khác hoặc dùng thủ đoạn nguy hiểm trong các điều 168, 169, 171 BLHS năm 2015.

(ii) Kỹ năng của Luật sư trong phần tuyên án

Đối với các vụ án về xâm phạm sở hữu, do nhận thức và nắm bắt các thông tin về bản án của bị cáo rất hạn chế, nên trong phần tuyên án, để có thể giúp đỡ được khách hàng Luật sư cần phải lưu ý những kỹ năng sau:

- Luật sư cần chăm chú lắng nghe những nhận định về tội phạm, hình phạt và các quyết định của HĐXX đối với khách hàng của mình. Ngoài tội danh, hình phạt, Luật sư cần chú ý đến trách nhiệm dân sự của khách hàng được tuyên trong bản án như thế nào...

- Cần ghi tóm tắt những quyết định của Toà án về phần tội danh, điều khoản BLHS mà Tòa án áp dụng, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ TNHS, hình phạt với từng bị cáo và các quyết định bồi thường thiệt hại.

- Giúp khách hàng xem biên bản phiên tòa, do đặc thù của vụ án xâm phạm sở hữu, các bị cáo thường có nhận thức xã hội và pháp lý hạn chế, đối với một số tội trong nhóm tội này (như cướp tài sản, cường đoạt tài sản, cướp giật tài sản, trộm cắp tài sản...) thì tuổi đời của các bị cáo thấp và nhân thân đã có tiền án tiền sự, trong một số trường hợp Thư ký ghi biên bản phiên tòa cũng không cẩn trọng, kỹ càng dẫn đến những sai sót không đáng có ảnh hưởng đến quyền lợi của bị cáo. Hoặc đối với những vụ án diễn biến phức tạp, Toà án không chấp nhận quan điểm của Luật sư hoặc khi xét hỏi, tranh luận thấy Thư ký rất ít ghi chép thì Luật sư cần đề nghị với Toà án cho xem biên bản phiên tòa. Sau khi kết thúc phiên tòa, Luật sư sẽ giúp bị cáo xem lại biên bản phiên tòa, chú ý những lời khai quan trọng có lợi hoặc gây bất lợi cho bị cáo.

- Chia sẻ cùng bị cáo và gia đình bị cáo: Trong trường hợp mà nội dung bản án đã tuyên không được như kỳ vọng của bị cáo và gia đình bị cáo thì bị cáo và gia đình bị cáo sẽ rất bức xúc. Trong những trường hợp này Luật sư cần phải có những chia sẻ, cảm thông sâu sắc để động viên bị cáo và gia đình của họ. Tránh trường hợp Luật sư tỏ ra thản nhiên, vô cảm trước nỗi đau và mất mát đối với bị cáo và gia đình. Có những trường hợp vui vẻ ra bắt tay, hỏi thăm nói chuyện với Luật sư đồng nghiệp, vị đại diện VKS... như vậy là điều không nên vì sẽ rất gây phản cảm đối với khách hàng. Còn trong trường hợp bản án đúng như nguyện vọng và mong muốn mà Luật sư và bị cáo đã định hướng thì Luật sư cần ra động viên, dặn dò bị cáo, về việc cải tạo thật tốt để sớm trở về hòa nhập với cộng đồng.

III- KỸ NĂNG CỦA LUẬT SƯ SAU KHI KẾT THÚC PHIÊN TÒA

Sau khi tuyên án, Chủ tọa phiên tòa tuyên bố kết thúc phiên tòa. Trong thực tiễn thường xảy ra một số tình huống, Luật sư cần biết để tư vấn, hỗ trợ cho khách hàng.

Trong trường hợp bị cáo, khách hàng của Luật sư đang bị tạm giam, được Tòa án tuyên cho hưởng án treo hoặc cải tạo không giam giữ, về nguyên tắc, bị cáo được trả tự do ngay tại phiên tòa. Tuy nhiên, trên thực tiễn, sau phiên tòa, bị cáo sẽ được cảnh sát dẫn giải đưa về trại tạm giam để tiến hành các thủ tục pháp lý liên quan đến tạm giam. Nhiều bị cáo sẽ thắc mắc tại sao họ đã được Tòa án tuyên trả tự do ngay tại Tòa mà cảnh sát vẫn đưa họ lên xe chở phạm nhân để đưa về trại tạm giam. Trong tình huống này, Luật sư cần tư vấn cho bị cáo hiểu là về mặt pháp lý, họ đã được trả tự do, việc đi cùng với cảnh sát dẫn giải về trại giam chỉ để thực hiện các thủ tục pháp lý cần thiết liên quan đến trại tạm giam, không phải là với tư cách người bị tạm giam nữa, mọi thủ tục pháp lý liên quan sẽ được hoàn thành ngay trong ngày tuyên án, và họ có thể trở về với gia đình.

Đối với bị cáo đang bị tạm giam, ở phiên tòa phúc thẩm,Tòa phúc thẩm tuyên bác kháng cáo, y án sơ thẩm, hoặc chỉ được tuyên giảm án, sau khi chủ tọa tuyên bố kết thúc phiên tòa, họ sẽ được cảnh sát dẫn giải đưa trở về trại tạm giam để chuẩn bị cho giai đoạn thi hành án. Kể từ thời điểm kết thúc phiên tòa phúc thẩm, Luật sư không còn địa vị pháp lý là người bào chữa nữa, do đó sẽ không thể tiếp tục vào trại tạm giam để gặp gỡ, tư vấn cho khách hàng. Đối với trường hợp này, mọi vấn đề sau phiên tòa phúc thẩm Luật sư cần dự kiến, và tư vấn cho bị cáo từ trước, trong buổi gặp gỡ, làm việc với bị cáo chuẩn bị cho phiên tòa phúc thẩm.

Đối với trường hợp bị cáo được tại ngoại, hoặc bị hại, đương sự khác, sau khi nghe HĐXX cấp phúc thẩm tuyên án, nếu họ vẫn chưa đồng ý với phán quyết của Tòa phúc thẩm, Luật sư có thể tư vấn cho họ thực hiện quyền đề nghị xem xét lại bản án phúc thẩm theo trình tự giám đốc thẩm, tái thẩm.

Nguồn tổng hợp từ Giáo trình "Kỹ năng Luật sư khi tham gia giải quyết các vụ án hình sự" của Học viện Tư pháp và các nguồn khác.