Pháp trị: Cây cao một thước trên núi có thể trông xuống khe sâu nghìn nhận

Lập xích mộc vu cao sơn chi thượng,tắc lâm thiên nhận chi khê

Có tài mà không có thế, dẫu là người hiền cũng chẳng thể chế phục được kẻ bất tài. Cho nên dựng cây cao một thước  trên núi cao thì có thể trông xuống khe suối sâu nghìn nhận, đó không phải vì cái cây cao mà vì nó đứng ở chỗ cao.

Hạ Kiệt làm thiên tử, biết khống chế thiên hạ, không phải vì ông hiền năng, mà vì quyền thế trọng vọng. Nếu đế Nghiêu là một người bình thường, không thể quản lý ba nhà, thì cũng không phải vì ngài chưa có tài nǎng, mà vì địa vị quá thấp.

Thứ nặng mấy vạn cân cho lên thuyền thì nổi, còn thứ nặng vài lạng không có thuyền cūng sē chìm nghỉm, đó đâu phải vì mấy vạn cân kia nhẹ, ngược lại vài lạng nặng hơn, mà vì giữa hai thứ này khác nhau ở chỗ có thế và không có thế.

Vì vậy, cái cây thấp trông thấy khe suối sâu, là nhờ vào vị trí của nó. Người chưa có tài năng vẫn có thể khống chế người hiền vì có quyển thế làm chỗ dựa.

Thiên Công danh chủ yếu bàn về vấn đề nhà vua làm sao lập công thành danh, nhưng khi bàn luận về vấn đề này, Hàn Phi Tử lại xiển phát sách lược “thế trị” của Pháp gia. Ông cho rằng, thuận theo tự nhiên, giành lấy lòng dân, sử dụng pháp thuật và dựa vào quyền thế địa vị là bốn phương pháp lập công thành danh tất yếu, trong đó quan trọng nhất là quyền thế và địa vị.

Nho gia coi trọng hiền tài, còn Pháp gia coi trọng quyền thế. Quyền thế là một dạng sức mạnh cưỡng chế mọi người. Ở thời đại đạo đức suy thoái, cường lực là cán cân trong mối quan hệ giữa con người với con người, người hiền tài cũng không hẳn là người có quyền thế, việc nhấn mạnh ý nghĩa quan trọng của uy thế đối với người lānh đạo là một đặc điểm của Pháp gia khác với Nho gia. Rõ ràng, mưu trí xử thế dụng thế “dựng cây cao một thước trên đỉnh núi cao thì có thể trông thấy khe suối sâu nghìn nhận” là Hàn Phi Tử kế thừa và phát huy tư tưởng của Pháp gia.

Nói một cách dễ hiểu, mưu trí “dựng cây cao một thước trên đỉnh núi cao có thể trông thấy khe suối sâu nghìn nhận” tức là “đại trượng phu không thể một ngày không có quyền", ai muốn làm “đại trượng phu” có địa vị cao quý, muốn trông thấy trăm sông, quần hùng, thì người đó ắt phải chiếm được địa vị có lợi, đồng thời nắm giữ quyền thế thiết yếu.

Nước Trung Sơn có một vị đại quan tên là Tương Lạc Trì, có một lần ông phụng mệnh nhà vua dẫn một trăm cỗ xe ngựa đi sứ nước Triệu. Đường sá gập ghềnh, khó đi, đoàn xe rất dễ bị phân tán. Vì vậy, ông chọn một nguời thông minh tài cán nhất trong số môn khách của mình làm người dẫn đoàn xe, nhưng đoàn xe mới đi được nửa đường đã bị rối loạn.

Lạc Trì bèn trách: Ta nghĩ nhà anh có tài trí hơn người nên mới để anh dẫn đoàn xe, nhưng giờ đoàn xe vẫn rối loạn, đó là vì cớ sự gì?

Môn khách nghe Lạc Trì nói như vậy, muốn rời khỏi đoàn xe và nói: Xem ra ngài chưa hiểu được đạo trị lý, có quyền uy mới có thể chế phục người khác, có ban thưởng hậu hĩnh mới có thể khích lệ mọi người cố gắng hết sức; có trừng phạt nghiêm minh mới có thể ngǎn chặn mọi người làm chuyện xấu. Người có tài có thế, nắm quyền thưởng phạt, mới xử lý tốt mọi việc. Nay tôi chỉ là một môn khách trẻ măng của ngài. Nguyên nhân tất yếu dẫn đến việc đoàn xe bị loạn là do tôi trẻ tuổi lại quản lý bậc trưởng bối, có địa vị thấp lại trị lý người có địa vị tôn quý, vả lại tôi chưa nắm quyền thưởng phạt để chế ước mọi người. Nếu ngài có thể cho tôi làm những việc sau: Có quyền phong những tướng sĩ làm việc tốt làm đại quan, có quyền trừng phạt những người làm không tốt, thâm chí chặt đầu họ, thì cho dù là một kẻ đại ngốc, tôi cũng làm cho đoàn xe đi theo hàng theo lối.

Những lời môn khách của Lạc Trì giảng giải về quản lý có thể nói là chí lý, nhưng thực chất quan niệm của anh ta cũng tương tự như tư tưởng “dựng cây cao một thước trên núi cao có thể trông thấy khe suối sâu nghìn nhận” của Hàn Phi Tử. Cây thấp nhìn thấy khe suối sâu nhờ vào vị trí có lợi cũng giống như người quản lý đoàn xe (cũng có thể nói là quản lý tất cả mọi việc) bắt buộc phái có đủ quyền lực và uy thế.

Chưa có địa thế có lợi, cây đại thụ cao chọc trời cũng chỉ ngang tầm chân núi mà thôi; người chưa có quyền uy, dù có thông minh đến đâu đi nữa cũng chỉ là hạng lạm dụng quyền lực thấp kém. Đó là quy tắc chung trong xã hội quyền lực, cũng là quy luật cǎn bản trong khoa học quản lý lãnh đạo.

Có quyền và không có quyền, có thế và không có thế, không chỉ quyết định sức ảnh hưởng của người lãnh đạo trong tổ chức, mà còn trực tiếp tác động tới thái độ, cách nghĩ của người khác đối với anh ta. Nếu chúng ta muốn được người khác tôn trọng thì nên noi theo mưu trí “dựng cây cao một thước trên núi cao thì có thể trông thấy khe suối sâu nghìn nhận” của Hàn Phi Tử.

Hàn Phi Tứ - Công danh

Phù hữu tài nhi vô thế, tuy nhiên bất nǎng chế bất tiếu. Cố lập xích mộc vu cao sơn chi thượng, hạ tắc lâm thiên nhận chi khê, tài phi trường dā, vị cao dā. Kiệt vi thiên tử, nǎng chế thiên hạ, phi hiền dā, thế trọng dā; Nghiêu vi thất phu, bất nǎng chính tam gia, phi bất tiếu dā, vị ti dā. Thiên quân đắc thuyền tắc phù, truy thù thất thuyền tắc trầm, phi thiên quân khinh truy thù trọng dā, hữu thế chi dữ vô thế dā. Cố đoản chi lâm cao dã dĩ vị, bất tiếu chi chế hiền dã dĩ thế.

Xem thêm: Dịch vụ pháp lý trong lĩnh vực dân sự của Công ty Luật TNHH Everest