II- Cơ sở phương pháp luận và các phương pháp nghiên cứu của Lí luận chung về nhà nước và pháp luật

1- Cơ sở phương pháp luận của Lỉ luận chung về nhà nước và pháp luật.

Cơ sở phương pháp luận của một ngành khoa học là lập trường xuất phát, quan điếm tiếp cận và nghiên cứu của ngành khoa học ấy. Cũng như nhiều ngành khoa học khác, cơ sở phương pháp luận của Lí luận chung về nhà nước và pháp luật là phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử.

Nhà nước và pháp luật là hai hiện tượng xã hội cơ bản nhất, phức tạp nhất trong xã hội có giai cấp. Chúng phát sinh, tồn tại và phát triển cùng với xã hội có giai cấp và đều chịu sự chi phối của xã hội đó, trong đó trước hết và quan trọng nhất là đời sống vật chất. Do đó, phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử đòi hỏi phải xem xét nhà nước và pháp luật theo hai quan điểm sau đây:

Một là, quan điểm duy vật biện chứng. Quan điểm duy vật biện chứng đòi hỏi phải nghiên cứu nhà nước và pháp luật đúng như nó có, không thêm bớt, không bịa đặt. Đồng thời, nghiên cứu nhà nước và pháp luật phải đặt chúng trong mối liên hệ chặt chẽ với đời sống vật chất của xã hội loài người; với các tổ chức xã hội, các giai cấp, tầng lớp xã hội khác nhau trong xã hội có giai cấp; với đạo đức, tư tưởng, chính trị, tôn giáo, văn hoá, truyền thống, phong tục tập quán dân tộc... Quan điểm duy vật biện chứng còn yêu cầu phải tìm hiểu nhà nước và pháp luật trong sự phát triển và biến đổi không ngừng của chúng cùng với sự biến đổi mọi mặt của đời sống xã hội. Quan điểm này cũng đòi hỏi phải gắn việc nghiên cứu nhà nước, pháp luật với nhu cầu của thực tiễn xã hội và hoạt động của nhà nước, trong đó có thực tiễn xây dựng pháp luật, tổ chức thực hiện pháp luật và bảo vệ pháp luật.

Hai là, quan điểm duy vật lịch sử. Quan điểm khoa học này đòi hỏi phải nghiên cứu nhà nước và pháp luật gắn liền với lịch sử phát triển của xã hội loài người nói chung, của mỗi dân tộc, mỗi quốc gia nói riêng. Điều đó có nghĩa là phải tìm hiểu kĩ những đặc điểm, điều kiện, hoàn cảnh cụ thể của mỗi giai đoạn lịch sử cụ thể đã tác động, ảnh hưởng tới sự ra đời, tồn tại, phát triển của nhà nước và pháp luật như thế nào.

Ở Việt Nam, việc nghiên cứu nhà nước và pháp luật còn phải dựa trên tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối, chính sách của Đảng Cộng sản Việt Nam về nhà nước và pháp luật, đặc biệt là những quan điểm, tư tưởng của Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam về Nhà nước pháp quyền Việt Nam của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân và về xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật phục vụ công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam trong bối cảnh đổi mới toàn diện, phát triển bền vững và hội nhập quốc tế.

2- Các phương pháp nghiên cứu của Lí luận chung về nhà nước và pháp luật.

Phương pháp nghiên cứu là những nguyên tắc và cách thức hoạt động khoa học nhằm đạt tới chân lí khách quan dựa trên cơ sở của sự chứng minh khoa học.

Lí luận chung về nhà nước và pháp luật sử dụng các phương pháp cụ thể như phân tích và tổng hợp, tiếp cận hệ thống, trừu tượng hoá khoa học, lịch sử và logic, xã hội học, so sánh... để nghiên cứu nhà nước và pháp luật.

Phân tích và tổng hợp là phương pháp được sử dụng rộng rãi trong nghiên cứu nhà nước và pháp luật. Phân tích là phương pháp phân chia cái toàn thể hay một vấn đề phức tạp ra thành các bộ phận, những mặt, yếu tố đơn giản hơn để nghiên cứu. Chẳng hạn, để lí giải được vấn đề nhà nước nói chung, cần tách nó ra thành những vấn đề nhỏ như nguồn gốc, bản chất, chức năng, bộ máy, hình thức, kiểu nhà nước... Tổng hợp là phương pháp liên kết, thống nhất lại những yếu tố, bộ phận đã được phân tích, vạch ra mối liên hệ giữa chúng nhằm nhận thức sự vật, hiện tượng trong một tổng thể thống nhất. Chẳng hạn, sau khi liên kết những vấn đề cụ thể của nhà nước được nghiên cứu ở trên, chúng ta có thể hiểu được nhà nước là gì; nhà nước ra đời, tồn tại và phát triển như thế nào trong mỗi hình thái kinh tế - xã hội.

Tiếp cận hệ thống là phương pháp được sử dụng để xem xét các vấn đề về nhà nước và pháp luật theo một hệ thống có cấu trúc chặt chẽ, gồm nhiều bộ phận hợp thành, có mối quan hệ tương tác với nhau và vận động, phát triển theo những quy luật, nguyên tắc nhất định. Nhà nước và pháp luật là những hệ thống toàn vẹn với nhiều bộ phận hợp thành và mỗi bộ phận lại có thể là một hệ thống nhỏ hơn. Chẳng hạn, bộ máy nhà nước là một hệ thống lớn, trong đó mỗi loại cơ quan như lập pháp, hành pháp, tư pháp là một hệ thống nhỏ, thậm chí, mỗi cơ quan nhà nước lại được xem là một hệ thống nhỏ hơn nữa (tiểu hệ thống). Hệ thống pháp luật là một chỉnh thể, bao gồm nhiều hệ thống nhỏ hơn đó là các ngành luật, mỗi ngành luật lại bao gồm các hệ thống nhỏ hơn nữa là các chế định pháp luật, mỗi chế định pháp luật cũng có thể coi như là một tiểu hệ thống trong đó bao gồm các quy phạm pháp luật.

Trừu tượng hoá khoa học là phương pháp nghiên cứu rất quan trọng trong Lí luận chung về nhà nước và pháp luật, bởi lẽ nhiệm vụ chủ yếu của khoa học này là xây dựng một hệ thống tri thức khoa học thống nhất, bao gồm các khái niệm, phạm trù, những luận điểm cơ bản về nhà nước và pháp luật. Trừu tượng hoá khoa học là phương pháp tư duy trên cơ sở tách cái chung ra khỏi cái riêng, tạm thời gạt bỏ cái riêng để giữ lấy cái chung. Trong nghiên cứu nhà nước và pháp luật, bằng phương pháp trừu tượng hoá khoa học, người ta có thể vượt qua những hiện tượng bề ngoài, những cái ngẫu nhiên, thoáng qua, bất ổn định, để đi tới cái chung mang tính tất yếu, bản chất, ổn định, tức là những vấn đề mang tính quy luật khách quan của nhà nước và pháp luật. Chẳng hạn, từ khi ra đời đến nay, trải qua nhiều thời đại lịch sử khác nhau, nhà nước luôn luôn có những hoạt động thường xuyên, chủ yếu trong lĩnh vực đối nội, đối ngoại, nhằm đạt được mục tiêu, lợi ích mà giai cấp thống trị đặt ra; từ sự nghiên cứu các hoạt động quan trọng ấy người ta đã đưa ra khái niệm “chức năng của nhà nước”.

Phương pháp lịch sử và ỉogic được sử dụng trong nghiên cứu những vấn đề về nhà nước và pháp luật để xây dựng các khái niệm, phạm trù, định nghĩa và các luận điểm cơ bản thuộc hệ thống tri thức lí luận về nhà nước và pháp luật. Là một ngành khoa học lí luận có nhiệm vụ xây dựng hệ thống tri thức khoa học tổng quát với các khái niệm, phạm trù, các luận điểm cơ bản, Lí luận chung về nhà nước và pháp luật tất yếu phải kết hợp một cách hài hoà việc sử dụng phương pháp trừu tượng hoá khoa học với phương pháp lịch sử và logic.

Xã hội học là phương pháp được sử dụng để thu thập những thông tin, tư liệu thực tiễn, thể hiện những quan niệm, quan điểm, cách đánh giá của các tầng lớp xã hội, các nhóm xã hội, các cá nhân khác nhau về những hiện tượng của nhà nước và pháp luật, tạo căn cứ, cơ sở để nhận thức, phân tích, đánh giá một cách khách quan, toàn diện các vấn đề của nhà nước và pháp luật, từ đó hình thành hoặc kiểm nghiệm lại những quan điểm, luận điểm, khái niệm, kết luận của Lí luận chung về nhà nước và pháp luật, đề xuất và áp dụng các giải pháp khả thi nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả của nhà nước, pháp luật trong đời sống xã hội. Phương pháp xã hội học được sử dụng dưới nhiều hình thức khác nhau như theo dõi, phỏng vấn, thăm dò dư luận xã hội, phát phiếu điều tra xã hội học... Chẳng hạn, có thể thông qua các cuộc khảo sát, điều tra, phỏng vấn, thăm dò dư luận xã hội để nghiên cứu về ý thức pháp luật, văn hoá pháp luật, đánh giá hiệu quả hoạt động của nhà nước và tác dụng của pháp luật, xác định nhu cầu thông tin, tư vấn pháp luật...

So sánh là phương pháp được sử dụng trong nghiên cứu trong nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau. Phương pháp so sánh được sử dụng trong nghiên cứu nhà nước, pháp luật nhằm tìm ra những đặc điểm chung của các kiểu nhà nước, pháp luật và thấy được đặc điểm riêng của mỗi kiểu nhà nước, pháp luật hoặc biểu hiện đặc thù của từng nhà nước, pháp luật trong cùng một kiểu nhà nước, pháp luật. Chẳng hạn, bằng phương pháp so sánh, chúng ta nhận thấy, các nhà nước xã hội chủ nghĩa đều có những đặc điểm cơ bản giống nhau, nhưng mỗi nhà nước xã hội chủ nghĩa có đặc điểm riêng về hoàn cảnh ra đời và lịch sử phát triển.

Tóm lại, khi nghiên cứu nhà nước và pháp luật cần có quan điểm, lập trường đúng đắn, khoa học, tức là phải dựa trên cơ sở phương pháp luận khoa học của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối, chính sách của Đảng Cộng sản Việt Nam; biết vận dụng thành thạo và kết hợp các phương pháp nghiên cứu cụ thể để luận giải những vấn đề cơ bản, quan trọng nhất của nhà nước và pháp luật. Neu chỉ có quan điểm, lập trường đúng đắn, khoa học mà không sử dụng có hiệu quả các phương pháp nghiên cứu cụ thể thì không lí giải được những vấn đề đặt ra. Ngược lại, việc vận dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể mà không dựa trên cơ sở phương pháp luận khoa học thì dễ mắc sai lầm và không đạt được kết quả mong muốn.

Cùng với sự phát triển của khoa học công nghệ và văn minh nhân loại, các yếu tố chính trị, kinh tể, văn hoá, xã hội có sự tương hỗ mạnh mẽ và sự xâm nhập vào nhau, làm xuất hiện nhu cầu khách quan là các khoa học phải sử dụng kết hợp hài hoà các phương pháp nghiên cứu của khoa học khác. Theo đó, trong khoa học pháp lí nói chung, Lí luận chung về nhà nước và pháp luật nói riêng, việc sử dụng các phương pháp nghiên cứu liên ngành ngày càng trở nên phổ biến, chẳng hạn, phương pháp chính trị - pháp lí; phương pháp kinh tế - pháp lí; phương pháp xã hội học pháp luật...

Luật sư: Nguyễn Bích Phượng - Trưởng phòng Doanh nghiệp của Công ty Luật TNHH Everest, tổng hợp (từ Giáo trình Lý luận chung NN&PL (2020) - Đại Học Luật Hà Nội và một số nguồn khác).