Kỹ năng của Luật sư trong vụ án hình sự và các tội xâm phạm về công cộng

I- KỸ NĂNG TIẾP XÚC, TRAO ĐỔI VỚI KHÁCH HÀNG VÀ THAM GIA MỘT SỐ HOẠT ĐỘNG ĐIỀU TRA

1- Kỹ năng tiếp xúc, trao đổi với khách hàng

Xác định tư cách khách hàng: Để có cơ sở nắm bắt đầy đủ, chính xác các tình tiết liên quan đến vụ án, trước hết, Luật sư phải xác định rõ tư cách pháp lý của khách hàng đến yêu cầu Luật sư cung cấp dịch vụ pháp lý. Trong vụ án thuộc các tội xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng, khách hàng có thể là người bị tình nghi thực hiện tội phạm, bị can, bị cáo, bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan đến vụ án hoặc là người đại diện hợp pháp hay người thân thích của những người này. Để xác định rõ khách hàng đến gặp mình là ai, sau những giao tiếp ban đầu (chào hỏi, giới thiệu Luật sư) Luật sư có thể hỏi tên khách hàng (nếu chưa biết tên) hoặc hỏi để xác nhận tên khách hàng (nếu đã biết tên khách hàng do khách hàng liên hệ trước, ví dụ: Anh (chị) là A phải không?), hỏi khách hàng là người có liên quan trong vụ án (người tham gia tố tụng) hay là người nhà của người có liên quan trong vụ án. Sự thân thiện của Luật sư ngay từ đầu sẽ tạo ấn tượng tốt và sự tin cậy của khách hàng với Luật sư.

- Trường hợp người tìm đến Luật sư là người tham gia tố tụng, Luật sư cần hỏi rõ về diễn biến sự việc, các hoạt động tố tụng mà cơ quan tiến hành tố tụng đã thực hiện để xác định đó là bị can, bị cáo, bị hại hay những người tham gia tố tụng khác. Trường hợp vụ án liên quan tới các lĩnh vực chuyên môn sâu như công nghệ thông tin, mạng viễn thông, quy trình khám chữa bệnh... Luật sư cần hỏi và lắng nghe khách hàng giải thích kỹ để hiểu và có được đánh giá sơ bộ về vụ việc.

- Nếu người tìm đến Luật sư là người thân thích của người tham gia tố tụng, Luật sư cần hết sức thận trọng trong việc xác định người mà khách hàng định nhờ bào chữa, bảo vệ là ai, tham gia tố tụng với tư cách gì, có mối quan hệ như thế nào với khách hàng. Đây là cơ sở quan trọng để Luật sư tiếp tục thực hiện các công việc tiếp theo như tư vấn, ký hợp đồng dịch vụ pháp lý... với khách hàng.

2- Giao tiếp, trao đổi với khách hàng

Trước khi trao đổi công việc, Luật sư cần có những giao tiếp ban đầu, tạo sự tin cậy, sẻ chia từ phía khách hàng, dù đó là người tham gia tố tụng hay người thân của họ. Cụ thể, Luật sư có thể hỏi thăm về tình hình sức khỏe, gia đình, bày tỏ sự quan tâm, chia sẻ với những khó khăn do sự việc phạm tội gây ra. Trong nhiều trường hợp, bị hại/bị can, bị cáo quá xúc động mà không thể trình bày hoặc trình bày quá dài do bị cảm xúc chi phối, Luật sư nên động viên, an ủi, bày tỏ sự chia sẻ và dành cho họ khoảng thời gian nhất định để bình tĩnh mà không nên ngay lập tức “cắt mạch cảm xúc” của thân chủ để tập trung vào công việc. “Về ứng xử với khách hàng, ở đây không có bí quyết nào cả, bởi chỉ có sự chân thành mới là yếu tố quyết định thành bại trong quan hệ với khách hàng. Để có thể duy trì sợi dây liên kết với khách hàng, tối nghĩ quan trọng nhất chính là sự cảm thông và chia sẻ, biết lắng nghe những điều tâm sự và hoàn cảnh của họ để có thể nói lên được nguyên nhân, bối cảnh xảy ra vụ án, các tình tiết chứng minh sự vô tội hay giảm nhẹ Trách nhiệm hình sự cho họ. Ở thời điểm hiện nay, tối nghĩ khách hàng dù là một quan chức, đại gia, tri thức hay một người nông dân chân lấm tay bùn, ít học, họ đều có cách đánh giá về một Luật sư thông qua cách thức ứng xử và sự tận tâm bảo vệ quyền lợi cho họ như thế nào... ” (TS. LS. Phan Trung Hoài)

Về thông tin cần trao đổi với khách hàng, trong buổi tiếp xúc đầu tiên, Luật sư cần hỏi thông tin về khách hàng, thông tin về vụ án gồm:

(i) Nội dung vụ việc;

(ii) Tiến trình giải quyết vụ án của cơ quan tiến hành tố tụng

(iii) Các giấy tờ, tài liệu mà khách hàng đã có

(iv) Yêu cầu, nguyện vọng của khách hàng.

Luật sư cần lắng nghe lời trình bày để nắm bắt những thông tin từ khách hàng, ghi chép đầy đủ các thông tin liên quan đến các tình tiết của vụ việc, xem xét kỹ các tài liệu, chứng cứ do họ cung cấp, trao đổi về những vấn đề khách hàng trình bày chưa rõ ràng, đặt những câu hỏi gợi ý để khai thác, thu thập thêm các thông tin liên quan đến vụ việc từ phía khách hàng hoặc gia đình của họ.

II- NHẬN DIỆN VỀ TÍNH CHẤT VỤ ÁN

Đây là khâu quan trọng khi Luật sư nhận trách nhiệm bảo vệ cho khách hàng trong vụ án hình sự. Từ những thông tin được khai thác và do khách hàng cung cấp, Luật sư cần phân tích, đánh giá tổng hợp các tình tiết và diễn biến khách quan của sự việc nhằm hiểu rõ nội dung, bản chất của sự việc để có những nhận định bước đầu về vụ án như: Có dấu hiệu cấu thành tội phạm hay không; ai là người phạm tội và phạm tội gì trong Bộ luật Hình sự...

Sau khi nhận diện ban đầu về tính chất vụ án, Luật sư cần giải thích cho khách hàng biết về pháp luật hình sự cũng như pháp luật tố tụng hình sự liên quan đến quá trình giải quyết vụ án như hành vi khách quan, nhận thức của khách hàng về hành vi mình thực hiện đối chiếu với dấu hiệu đặc trưng cơ bản của tội danh tương ứng trong Bộ luật Hình sự, dự kiến khả năng Cơ quan tiến hành tố tụng sẽ khởi tố về tội gì và Trách nhiệm hình sự đối với tội danh đó cũng như trách nhiệm về bồi thường dân sự trong vụ án hình sự để khách hàng hình dung và có sự chủ động về tâm lý. Trường hợp vụ án về giao thông đã có quyết định khởi tố vụ án và khởi tố bị can, Luật sư cần hỏi khách hàng thông tin về các hoạt động điều tra như khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi... để xác định bước đầu về nội dung vụ việc, lỗi của bị can và bị hại trong việc gây tai nạn.
Luật sư cũng cần phổ biến cho khách hàng về nguyên tắc suy đoán vô tội trong tố tụng hình sự. Cụ thể, Điều 13 Bộ Luật tố tụng hình sự năm 2015 quy định:

(i) Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật.

(ii) Khi không đủ và không thể làm sáng tỏ căn cứ để buộc tội, kết tội theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định thì cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải kết luận người bị buộc tội không có tội.

Việc hiểu được nguyên tắc này cũng như các quyền và nghĩa vụ khi tham gia tố tụng giúp người tham gia tố tụng có ý thức chủ động bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của mình trong quá trình giải quyết vụ án.

III- XÁC ĐỊNH THẨM QUYỀN CỦA CƠ QUAN ĐIỀU TRA

Các tội phạm thuộc nhóm các tội xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng thường có khách thể rộng, liên quan tới mọi mặt của đời sống xã hội. Vì vậy, Luật sư cần phải nắm chắc các quy định tại Điều 163 Bộ Luật tố tụng hình sự năm 2015 về thẩm quyền điều tra theo vụ việc và theo lãnh thổ của Cơ Quan Điều Tra, các quy định pháp luật về tư cách tiến hành tố tụng của từng vị trí, chức danh trong các Cơ Quan Điều Tra. Luật sư cần phân biệt được phạm vi, chức năng của từng Cơ Quan Điều Tra thuộc ngành Công an nhân dân, Viện Kiểm sát nhân dân, Quân đội nhân dân, Hải quan, Kiểm lâm... Trong thực tế, một số Luật sư mới vào nghề thường lúng túng về việc xác định thẩm quyền thụ lý giải quyết vụ án của Cơ Quan Kiểm Tra, thẩm quyền của những người tiến hành tố tụng trong các Cơ Quan Điều Tra. Luật sư cần nắm thật chắc để tạo sự tự tin khi tham gia tố tụng, không làm ảnh hưởng đến chất lượng bào chữa, bảo vệ quyền lợi của khách hàng trong vụ án.

Nhiều vụ án xảy ra có sự phân định không rõ về thẩm quyền điều tra như trong luật định nên tranh chấp về thẩm quyền là khó tránh khỏi. Trong trường hợp này, Luật sư cần phân tích kỹ tính chất, nội dung vụ án, địa điểm xảy ra vụ án, nơi phát hiện vụ án để xác định đúng cơ quan tiến hành tố tụng đang thụ lý giải quyết vụ án giúp cho việc trao đổi với người nhà của bị can khi đến liên hệ nhờ Luật sư (nếu bị can bị tạm giam) và liên hệ làm thủ tục cấp giấy chứng nhận người bào chữa đúng cơ quan tiến hành tố tụng có thẩm quyền.

Xem thêm: Dịch vụ pháp lý trong lĩnh vực hình sự

IV- THỎA THUẬN VỀ THÙ LAO LUẬT SƯ VÀ KÝ HỢP ĐỒNG DỊCH VỤ PHÁP LÝ

Nhóm khách hàng của loại tội xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng phần nhiều là những người có điều kiện kinh tế khó khăn nên Luật sư cần xác định mức thù lao hợp lý, thỏa thuận rõ ràng, chi tiết với khách hàng; có thể tính đến phương án miễn hoặc giảm thù lao Luật sư.

Khi xác định mức thù lao, Luật sư cần giải thích rõ:

- Mức thù lao được xác định trên cơ sở nào?

- Khối lượng, tính chất công việc Luật sư cần giải quyết ra sao?

- Thống nhất cách tính phí, mức phí với Luật sư.

Trong nhiều vụ án thuộc nhóm tội này khách hàng sẽ có trách nhiệm bồi thường vật chất cho bị hại hoặc nguyên đơn dân sự, Luật sư cần giải thích rõ việc bồi thường là trách nhiệm của khách hàng, thù lao Luật sư không bao gồm các khoản bồi thường mà khách hàng phải chịu theo quy định pháp luật. Sau khi khách hàng đồng ý với mức thù lao, Luật sư hướng dẫn khách hàng đọc và ký hợp đồng dịch vụ pháp lý; thống nhất về cách thức trao đổi giữa Luật sư và khách hàng trong quá trình giải quyết vụ án; đề nghị khách hàng thực hiện các thủ tục cần thiết để mời Luật sư tham gia bào chữa.

Tóm lại: Quá trình trao đổi, tiếp xúc với khách hàng, Luật sư cần nắm kỹ các thông tin và yêu cầu từ phía khách hàng, nhận diện chính xác tính chất của vụ án, xác định đúng thẩm quyền của CQĐT. Đây là bước khởi đầu quan trọng của quá trình tham gia bào chữa, bảo vệ cho khách hàng. Nếu không nắm chắc thông tin khách hàng, nhận diện và xác định thẩm quyền không chính xác, sẽ dẫn đến uy tín của Luật sư bị giảm sút, tốn kém công sức, tiền bạc và thời gian của cả Luật sư và gia đình người được bào chữa, bảo vệ mà kết quả đem lại không được như mong muốn.

V- KỸ NĂNG THAM GIA MỘT SỐ HOẠT ĐỒNG ĐIỀU TRA

Điều tra là giai đoạn có ý nghĩa hết sức quan trọng trong hoạt động tố tụng hình sự. Giai đoạn điều tra vụ án hình sự được bắt đầu từ khi có quyết định khởi tố vụ án hình sự và kết thúc khi Cơ Quan Điều Tra ra bản kết luận điều tra đề nghị truy tố hoặc ra bản kết luận điều tra và quyết định đình chỉ vụ án. Theo Điều 74 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, người bào chữa tham gia tố tụng từ khi khởi tố bị can; trường hợp bắt, tạm giữ người thì người bào chữa tham gia tố tụng từ khi người bị bắt có mặt tại trụ sở của Cơ Quan Điều Tra, Cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra hoặc từ khi có quyết định tạm giữ. Trường hợp cần giữ bí mật điều tra đối với các tội xâm phạm an ninh quốc gia thì Viện trưởng Viện Kiểm Sát có thẩm quyền quyết định để người bào chữa tham gia tố tụng từ khi kết thúc điều tra. Theo đó, trong giai đoạn điều tra, Luật sư có thể tham gia một số hoạt động sau đây:

1- Tham gia hỏi cung bị can

Khi đã được Cơ Quan Điều Tra cấp giấy chứng nhận người bào chữa, Luật sư cần nhanh chóng gửi văn bản đề nghị Cơ Quan Điều Tra để Luật sư được tham gia tất cả các buổi hỏi cung và các hoạt động điều tra khác theo quy định tại Điều 58 Bộ Luật tố tụng hình sự năm 2015; đề nghị Cơ Quan Điều Tra báo trước về thời gian và địa điểm hỏi cung bị can để Luật sư có mặt khi hỏi cung bị can. Việc Luật sư có mặt để tham gia các buổi hỏi cung bị can có ý nghĩa rất quan trọng để bảo vệ thân chủ, không chỉ là cơ hội để Luật sư nắm được đầy đủ, chính xác nội dung vụ án mà còn có ý nghĩa động viên, hỗ trợ về mặt tinh thần cho khách hàng và hạn chế vi phạm tố tụng của Điều tra viên khi hỏi cung góp phần nâng cao tính hợp pháp, tính khách quan của hoạt động điều tra.

Đối với nhóm tội vi phạm quy định về an toàn giao thông, Luật sư có thể hỏi thêm bị can về khả năng quan sát của bị can trước khi tai nạn xảy ra, khả năng lựa chọn xử sự trong tình huống cụ thể đó, về lỗi của bị hại... để làm rõ bối cảnh và lỗi của bị can trong vụ án. Đối với vụ án về tội gây rối trật tự công cộng hay tội đánh bạc, Luật sư có thể hỏi thêm để làm rõ hành vi cụ thể của bị can trong vụ việc, bởi lẽ đây là những vụ án thường có nhiều người tham gia, bị can có thể chỉ đứng cùng, quan sát không tham gia hoặc tham gia với vai trò hạn chế nên việc làm rõ vai trò, hành vi cụ thể của bị can rất có ý nghĩa cho việc bào chữa. Đối với các vụ án liên quan tới nơi công cộng như gây rối trật tự công cộng, tổ chức đua xe trái phép với tình tiết ở “nơi tập trung dân cư”, Luật sư cần lưu ý hỏi để xác định địa điểm xảy ra tội phạm có phải là nơi công cộng, nơi tập trung dân cư hay không; bị can tổ chức đua xe trái phép tại nơi tập trung đông dân cư hay chỉ lôi kéo đông người đứng hai bên đường cổ vũ cho đoàn đua đi qua mà đoạn đường đua đó không phải là nơi đông dân cư. Đối với các tội vi phạm quy định về quản lý chất cháy, chất độc, vi phạm quy định về an toàn vận hành công trình điện, vi phạm quy định về khám bệnh, chữa bệnh... Luật sư cần tìm hiểu trước về các quy định quản lý, quy định an toàn có liên quan từ đó hỏi để xác định rõ bị can đã vi phạm quy định cụ thể nào.

Trong lần hỏi cung đầu tiên, nếu Điều tra viên không phổ biến các quyền và nghĩa vụ của bị can thì Luật sư cần khéo léo đề nghị Điều tra viên phổ biến và giải thích các quyền và nghĩa vụ của bị can khi tham gia tố tụng.

Trong trường hợp Điều tra viên đặt những câu hỏi có tính chất mớm cung hoặc bức cung đối với thân chủ, Luật sư không nên phản ứng gay gắt với Điều tra viên vì như vậy sẽ làm mất uy tín của Điều tra viên trước mặt bị can. Trường hợp này, Luật sư cần phải khéo léo, tế nhị đề nghị Điều tra viên không nên hỏi những câu hỏi đó hoặc Luật sư xin phép đặt ra những câu hỏi cho khách hàng của mình để phản bác lại câu hỏi của Điều tra viên.

2- Giao tiếp và giữ bí mật điều tra

Trong giai đoạn điều tra, Luật sư cần chú ý không nên tạo cho khách hàng ảo tưởng về việc Luật sư có thể tháo gỡ mọi việc. Điều này dễ đem lại sự tự tin thái quá cho khách hàng hoặc là chỗ dựa để họ có thái độ không hợp tác, né tránh khai báo hoặc khai báo gian dối trong quá trình điều tra.

Sau các buổi làm việc với bị can trong trại tạm giam, ngoài việc thông báo cho gia đinh thân chủ về tình trạng sức khỏe, tinh thần và những vấn đề thuộc thủ tục chung mà pháp luật không cấm, Luật sư cần tránh đi sâu trao đổi về nội dung của những buổi làm việc có liên quan đến vụ án vì đây là bí mật điều tra cần được tôn trọng. Luật sư chỉ có thể thông qua nắm bắt tình hình, dự kiến cùng gia đinh một số nội dung cần xác minh, cung cấp tài liệu, chứng cứ, vật chứng để làm rõ Trách nhiệm hình sự của khách hàng; tư vấn cho gia đình thực hiện một số công việc để góp phần giảm nhẹ Trách nhiệm hình sự của khách hàng. Ví dụ: Trong vụ án vi phạm quy định về điều khiển phương tiện giao thông đường bộ, Luật sư có thể tư vấn cho gia đình bị can tới thăm hỏi, bồi thường một phần thiệt hại cho gia đình người bị hại.

3- Tham gia một số hoạt động điều tra khác

Việc Luật sư tham gia vào các hoạt động điều tra khác như khám nghiệm hiện trường, thực nghiệm điều tra, xem xét dấu vết trên thân thể khi được Điều tra viên đồng ý cũng là một trong những hoạt động hết sức quan trọng và thân thiết. Bởi vì, thông qua đó Luật sư có thể phát hiện được những mâu thuẫn trong các tình tiết của vụ án hoặc tình tiết có ý nghĩa minh oan cho bị can trong trường hợp bị can vô tội, hạn chế tình trạng oan sai trong tố tụng hình sự. Theo quy định pháp luật, Luật sư được quyền tham gia vào các hoạt động điều tra, khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi, kê biên tài sản, khám chỗ ở, đối chất, nhận dạng... Tuy nhiên, trên thực tế, với các hoạt động điều tra ban đầu như khám nghiệm hiện trường trong vụ án về giao thông Luật sư thường không được tham gia vì đây là hoạt động được tiến hành ngay sau khi vụ việc xảy ra khi Luật sư chưa tham gia tố tụng. Sau khi tham gia tố tụng, Luật sư bào chữa có thể đề xuất được tham gia các hoạt động thực nghiệm điều tra, khám xét, nhận dạng... Trước khi đề xuất, Luật sư cần cân nhắc nên tham gia hoạt động điều tra nào mà Luật sư cho rằng đó là việc làm cần thiết và tốt nhất để bảo vệ khách hàng của mình; tránh tình trạng đề xuất tràn lan, hoạt động điều tra nào cũng đề xuất, gây mất thời gian cho Luật sư, gây tâm lý không thoải mái cho Cơ Quan Điều Tra mà kết quả không được như mong đợi. Nội dung đơn đề xuất phải nêu rõ tên Luật sư, bào chữa cho ai trong vụ án nào, số giấy chứng nhận người bào chữa, hoạt động điều tra đề xuất tham gia và trích dẫn điều luật liên quan đến quyền được tham gia hoạt động điều tra của Luật sư.

- Khi tham gia hoạt động điều tra, Luật sư cần chuẩn bị kỹ lường kiến thức pháp luật, các tài liệu cần thiết để kịp thời phát hiện những chứng cứ hợp pháp và những vi phạm pháp luật liên quan đến quá trình thu thập chứng cứ của Điều tra viên.

- Tại thời điểm thực hiện điều tra, Luật sư cần quan sát việc tiến hành hoạt động điều tra và có ý kiến thể hiện quan điểm của mình trên cơ sở pháp luật. Luật sư cần ghi chép lại đầy đủ nội dung liên quan đến việc tham gia hoạt động điều tra, nếu thấy cần thiết có thể đề nghị Cơ Quan Điều Tra cung cấp cho mình kết quả điều tra.

- Khi tham gia hoạt động thực nghiệm điều tra, Luật sư cần quan sát điều kiện tiến hành thực nghiệm (không gian, ánh sáng, người đóng vai người bị hại...) có tương tự với điều kiện theo lời khai của bị can hay không; việc tiến hành thực nghiệm có theo đúng trình tự, thủ tục pháp luật quy định hay không.

Tổng hợp từ Giáo trình Kỹ năng của Luật sư khi tham gia giải quyết vụ án hình sự (phần tự chọn) - Học việc Tư pháp và các nguồn khác.