Pháp trị: Biết phân biệt công tư, nắm vững chỗ lợi hại

Thẩm công tu chi phân, lợi hại chi địa

Biết rằng lợi ích của nhà vua và bề tôi khác nhau, người có tài mới làm vua thiên hạ. Nếu cho rằng, vua tôi có lợi ích giống nhau, vậy thì nhà vua sẽ bị bề tôi uy hiếp, bề tôi cùng cai quản chính sự với nhà vua sẽ sát hại nhà vua. Cho nên, bậc minh quân biết phân biệt công tư, nắm vững chỗ lợi hại của vua tôi, gian thần sē không có cơ hội làm càn. 

Toàn bộ tư tuởng chính trị của Hàn Phi Tử đều lấy quan niệm "tính người tự tư” làm khởi điểm logic. Ông thẳng thắn bóc trần tính tự tư tự lợi của con nguòi, những nội dung đã nói đến ở trên mới chỉ là một phần nhỏ trong đó.  

Theo ông, nhà vua và bề tôi đều có lợi ích riêng của mình, nhà vua lúc nào cũng phải để phòng bề tôi làm tổn hại lợi ích chung của nhà vua vì muốn đạt đuợc lợi ích riêng của mình. Mưu trí nhà vua “biết phân biệt công tư, nắm vững chỗ lợi hại của vua tôi” là xuất phát điểm của những tư tưởng phía duới.  

Hàn Phi Tử đặt ra mưu trí này vì muốn thực hiện chế độ chính trị xã hội quân chủ chuyên chế, rõ ràng quan niệm của ông có phân giới hạn và phiến diện. Nhưng nói thế nào thì vẫn tồn tại khách quan lợi ích khác nhau giữa con người vói con người, giữa cấp trên với cấp dưới, đặt biệt là giữa nhà vua và bề tôi thời cổ đại, Hàn Phi Tử nhắc nhở mọi người cần phải “biết phân biệt công tư, nắm vững chỗ lợi hại”, đề phòng những kẻ chuyên hại người ích ta, điều này rất có ý nghīa đối với việc kiện toàn pháp chế để kiềm chế tính xấu của mỗi người.

Tín Lăng quân, người nước Nguy là một trong bốn vị công tử nổi tiếng nhất thời Chiến Quốc, ông là người hay bênh vực những người nhân từ. Chị gái ông lấy chồng là Bình Nguyên quân, em trai Triệu Huệ Văn vương, nước Triệu. Bình Nguyên quân cũng là một trong bốn vị công tử kể trên, lại thêm mối quan hệ anh rể-em vợ với Tín Lăng quân nên tình cảm giữa hai người thân như thủ túc.

Năm 259 trước Công nguyên, sau khi chiếm đóng những vị trí phòng ngự quan trọng của nuớc Triệu, quân Tần lại tiếp tục tiến quân bao vây kinh thành Hàm Đan. Bình Nguyên quân vội vàng sai người sang cầu viện Ngụy vương và Tín Lăng quân. Ngụy vương phái tướng quân Tấn Bỉ thống lĩnh mười vạn binh sĩ đi cứu nguy nước Triệu.

Tân Chiêu vương biết chuyện, liền sai vị quan ngoại giao giỏi ăn nói tức tốc sang nước Ngụy, nói với Ngụy vương rằng: Nước Tần đem quân đánh Triệu, sớm muộn gì cũng hạ gục Triệu. Nếu nước nào dám đi cứu Triệu, thì sau khi chiếm được Triệu, chắc chắn Tần sẽ điều binh đi đánh nước đó trước tiên. 

Nguỵ vương sợ uy thế của nước Tần, lập tức sai người đi báo Tấn Bỉ lập tức dừng việc tiến quân, đóng quân ở địa phận thành Nghiệp, án binh bất động. Tuy bề ngoài quân Ngụy vẫn mang tiếng là đi cứu Triệu, nhưng thực tế lại ăn ở hai lòng, giữ thái độ đứng ngoài cuộc quan sát động tĩnh hai bên.

Nước Triệu ở vào tình thế nguy ngập. Sau nhiều lần phái người đi thỉnh cầu Ngụy vương, một mặt Bình Nguyên quân cho bọn Mao Toại sang cầu cứu nước Sở, mặt khác ông viết thư khẩn thiết cậy nhờ Tín Lăng quân. 

Trong thư viết: Thắng này sở dĩ kết nghĩa nhân duyên với nước Ngụy là vì kính phục công tử có nghĩa cử cao đẹp, hay cứu giúp người gặp khó khǎn hoạn nạn. Nay thành Hàm Đan sắp phải đầu hàng Tần, mà quân cứu viện cúa Ngụy vẫn chưa tới, vậy nghĩa cử cao đẹp của công tử ở đâu rồi? Cho dù công tử không nghĩ đến Thắng này, không quan tâm Ngụy có đầu hàng Tần hay không, nhưng chẳng nhẽ công tử không nghĩ đến người chị của mình ư? 

Một phần xuất phát từ lợi ích cá nhân,một phần xuất phát từ bản tính trượng nghĩa, Tín Lăng quân nhiều lần đi khuyên Ngụy vương mau chóng tiến quân, ông còn nói lý do tại sao ông muốn đi khuyên Ngụy vương tiến quân cho các môn khách biện sĩ nghe. Nhưng Ngụy vương đứng trên lợi ích quốc gia, vì biết nước Nguỵ không thể chống lai đội quân hùng mạnh của nước Tần, nên trước sau ông cương quyết từ chối ý kiến của Tín Lǎng quân.

Tín Lăng quân suy nghĩ nát óc vì chuyện này nhưng vẫn không tìm ra kế gì hữu dụng, đành đi chuẩn bị tập hợp hơn một trăm cỗ xe ngựa của mình, liều mạng cứu nước Triệu. 

Đúng lúc này, Hầu Doanh, một môn khách lớn tuổi của ông tâu rằng: Ngài làm như vậy chẳng khác nào ném thịt cho hổ đói, chẳng có tác dụng gì.

Sau đó, Hầu Doanh hiến cho Tín Lǎng quân một kế: Thì ra, binh phù của Nguỵ vương thường để ở trong phòng ngủ, Ngụy vương sủng ái một vương phi tên là Như Cơ, nên chắc chắn Như Cơ có thể lấy trộm binh phù. Tín Lăng quân lại từng có ưn với Như Cơ, từ lâu Như Cơ đã muốn đền ơn Tín Lǎng quân. Vậy nên, chỉ cần Tín Lăng quân mở miệng, thì việc khống chế quân Nguỵ chẳng phải dễ như trở bàn tay.

Cũng có người nói, để có được binh phù, Tín Lǎng quân đã tặng vương phi một chiếc áo khoác quý giá. Nói thế nào đi nữa, Tín Lăng quân cũng đã lừa dối Nguỵ vương, lấy trộm ấn tín điều binh khiển tướng của Ngụy vương, cấp tốc chạy tới thành Nghiệp, đoạt=t quân quyền của tướng quân Tấn Bỉ, lập tức tiến quân đánh quân Tần, giải nguy cho nuớc Ngụy.

Tín Lăng quân có công đối với nước Triệu, cũng đủ nghĩa khí đối với Bình Nguyên quân, song đó chỉ là sự tư lợi của ông, vì sự tư lợi này mà ông đã làm trái ý Ngụy vương, làm tổn hại lợi ích chung của nước Ngụy.

Hàn Phi Tử - Bát kinh

Tri thần chỷ chỉ dị lợi giả vương, dĩ vi đồng giả kiếp, dữ cộng sự giả sát. Cố minh chủ thẩm công tư chi phân, thẩm lợi hại chi địa, gian nāi vô thừa.

Xem thêm: Dịch vụ pháp lý trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ của Công ty Luật TNHH Everest

Phạm Nhật Thăng, điều phối marketing online của Công ty Luật TNHH Everest, tổng hợp (tham khảo: Hàn Phi Tử, mưu lược tung hoành).