Pháp trị: Làm ngược với quan điểm của kẻ tầm thường, tuân theo đạo trị quốc

I- TẦM NHÌN CHIẾN LƯỢC: NGHỊCH VU THẾ NHI THUẬN VU ĐẠO ĐỨC

Để thấy được ý nghĩa sâu sắc về triết lý pháp trị của Hàn Phi Tử, chúng ta sẽ phân tích từng cụ thể: Ngu giả cố dục trị nhu ố kỳ sở dī trị, giai ố nguy nhi hỷ kỳ sở dĩ nguy giả. Hà dī tri chi. Kỳ sở dĩ nghiêm hình trọng phạt giả, dân chi sở ố dā, nhi quốc chi sở dī trị dã, ai liên bách tính, khinh hình phạt giả, dân chi sở hỷ, nhi quốc chi sở nguy dā. Thánh nhân vi pháp quốc giả, tất nghịch vu thế nhi thuận vu đạo đức

"Ngu giả cố dục trị nhu ố kỳ sở dī trị, giai ố nguy nhi hỷ kỳ sở dĩ nguy giả. Hà dī tri chi":

"Ngu giả cố dục trị nhu ố kỳ sở dī trị": kẻ ngu dốt - những người cai trị không sáng suốt - luôn muốn điều trị cái mà họ ghét.

"Giai ố nguy nhi hỷ kỳ sở dĩ nguy giả": họ ghét sự nguy hiểm nhưng lại thích những thứ dẫn đến nguy hiểm.

"Hà dī tri chi": Tại sao lại không biết điều đó?

Ý của vế này là những người cai trị thiếu hiểu biết thường hành động mâu thuẫn. Họ ghét kết quả xấu (sự hỗn loạn, nguy hiểm) nhưng lại dung túng hoặc thậm chí ưa thích những nguyên nhân dẫn đến kết quả xấu đó, chẳng hạn như chính sách lỏng lẻo, tha thứ cho tội ác. Hàn Phi Tử đặt câu hỏi về sự thiếu sáng suốt này.

"Kỳ sở dĩ nghiêm hình trọng phạt giả, dân chi sở ố dā, nhi quốc chi sở dī trị dã, ai liên bách tính, khinh hình phạt giả, dân chi sở hỷ, nhi quốc chi sở nguy dā":

"Kỳ sở dĩ nghiêm hình trọng phạt giả, dân chi sở ố dā, nhi quốc chi sở dī trị dã": sở dĩ phải thi hành hình phạt nghiêm khắc, nặng nề là vì dân ghét điều đó, nhưng đó lại là cái mà quốc gia cần để đạt đến sự thịnh trị.

"Ai liên bách tính, khinh hình phạt giả, dân chi sở hỷ, nhi quốc chi sở nguy dā": thương xót trăm họ, thi hành hình phạt nhẹ nhàng là cái dân thích, nhưng lại là cái khiến quốc gia lâm nguy.

Đây là cốt lõi trong tư tưởng pháp trị của Hàn Phi. Ông cho rằng để duy trì trật tự và sức mạnh quốc gia, cần phải có pháp luật nghiêm minh và hình phạt nặng. Mặc dù dân chúng có thể không thích sự nghiêm khắc này, nhưng nó là điều cần thiết để răn đe tội phạm, duy trì kỷ cương và cuối cùng là mang lại sự ổn định cho đất nước. Ngược lại, nếu người cai trị vì lòng thương xót mà giảm nhẹ hình phạt, chiều theo ý dân, thì điều đó sẽ dẫn đến sự lộn xộn và suy yếu quốc gia.

"Thánh nhân vi pháp quốc giả, tất nghịch vu thế nhi thuận vu đạo đức":

"Thánh nhân vi pháp quốc giả": bậc thánh nhân khi xây dựng pháp luật cho quốc gia.

"Tất nghịch vu thế": chắc chắn sẽ đi ngược lại với lòng người (thói đời).

"Nhi thuận vu đạo đức": nhưng lại phù hợp với đạo lý (đạo đức, quy luật tự nhiên, quy luật vận hành của xã hội).

Vế cuối cùng này tổng kết quan điểm của Hàn Phi. Ông cho rằng, một hệ thống pháp luật hiệu quả do bậc thánh nhân lập ra có thể không được lòng dân ngay lập tức vì nó đòi hỏi sự kỷ luật và hy sinh lợi ích cá nhân trước mắt. Tuy nhiên, về lâu dài, nó lại tuân theo những quy luật vận hành đúng đắn của xã hội, mang lại sự ổn định và phồn vinh thực sự. "Đạo đức" ở đây không phải là lòng trắc ẩn hay tình cảm, mà là quy luật khách quan, chân lý về cách điều hành quốc gia hiệu quả nhất.

Tóm lại, câu nói của Hàn Phi Tử thể hiện rõ tư tưởng pháp trị của ông: (i) Phê phán sự mâu thuẫn của người cai trị thiếu sáng suốt: ghét hậu quả xấu nhưng lại dung túng nguyên nhân; (ii) Khẳng định vai trò của hình phạt nghiêm minh: là điều cần thiết cho sự thịnh trị của quốc gia, dù không được lòng dân; (iii) Tôn vinh sự "nghịch lý" của pháp trị: pháp luật do thánh nhân đặt ra có thể đi ngược lòng người nhưng lại thuận với đạo lý (quy luật đúng đắn để trị nước).

Xem thêm: Bộ tài liệu Pháp trị: Hàn Phi Tử - mưu lược tung hoành

II- VÍ DỤ VỀ CÁCH QUẢN TRỊ CỦA TỬ SẢN (THỜI XUÂN THU CHIẾN QUỐC

Tử Sản khi lên làm Tể tướng nước Trịnh, về chính trị ông chế định pháp lệnh, yêu cầu toàn dân phải tuân theo kỷ cương phép nước. Về kinh tế, Tử Sản khuyến khích khai hoang, đồng thời ban hành chế độ thu thuế mới. Lúc mới ban hành điều lệ mới, nhân dân trong cả nước không ngớt lời oán hận, họ đứng ven sông mà hát, mà trách Tử Sản rằng: Tử Sản đáng chết, bao giờ mới đi gặp Diêm Vương!

Mấy năm sau, nước Trịnh dưới sự điều hành của Tể tướng Tử Sản, quốc thái dân an, văn hoá phong tục phồn thịnh, người dân ra ngoài không cần đóng cửa, người đi trên đường không lượm của rơi. Dân chúng không còn trách mắng Tử Sản, ngược lại còn ca ngợi ông. Tới khi Tể tướng Tử Sản mất, nông dân nước Trịnh ngừng cày cấy, phụ nữ không đeo ngọc bội, thanh niên dập đầu quỳ lạy, khóc lóc thảm thiết, người già đau lòng than khóc: Tử Sản rời bỏ chúng ta rồi, sau này chúng ta biết dựa vào ai đây?

Nếu lúc đầu Tử Sản vì bị dân chúng mắng chửi mà thay đổi chủ trương của mình, thuận theo “dân tâm”, thì hậu quả không biết sẽ như thế nào [?]. Tử Sản là người thông minh, ông hiểu sâu sắc rằng, nhiều khi ý kiến của dân chúng là sai lầm. Người làm lãnh đạo phải có tầm nhìn xa trông rộng, phải vì lợi ích của dân, chứ không được thuận theo ý dân một cách mù quáng.

Xem thêm: Ứng dụng pháp trị trong quản trị tại Công ty Luật TNHH Everest

III- ỨNG DỤNG TRONG QUẢN TRỊ MỘT TỔ CHỨC HIỆN ĐẠI

Chúng ta có thể rút ra những bài học sâu sắc về sự cần thiết của kỷ luật, quy tắc rõ ràng, và việc ra quyết định dựa trên lợi ích lâu dài của tổ chức, thay vì dựa vào cảm tính hay sự hài lòng nhất thời của cá nhân.

[a] Tránh "Ngu giả" trong quản trị: Nhận diện và loại bỏ mâu thuẫn

"Ngu giả cố dục trị nhu ố kỳ sở dī trị, giai ố nguy nhi hỷ kỳ sở dĩ nguy giả. Hà dī tri chi"

Ứng dụng: Trong một tổ chức, những nhà quản lý "ngu giả" là những người ghét kết quả xấu (ví dụ: hiệu suất kém, mất khách hàng, nội bộ lục đục) nhưng lại dung túng hoặc thậm chí khuyến khích những hành vi dẫn đến kết quả xấu đó (ví dụ: không xử lý nhân viên vi phạm, ưu ái người không đủ năng lực, đưa ra quyết định dựa trên cảm tính thay vì dữ liệu).

Bài học: Ban lãnh đạo cần minh bạch và nhất quán trong việc xác định các mục tiêu và vấn đề. Phải thẳng thắn nhìn nhận nguyên nhân gốc rễ của các vấn đề, dù chúng có khó chịu đến đâu. Đừng chỉ muốn "chữa cháy" bề nổi mà phải giải quyết tận gốc những yếu tố gây hại cho tổ chức.

[b] Sức mạnh của quy tắc và kỷ luật: "Nghiêm hình trọng phạt" trong tổ chức

"Kỳ sở dĩ nghiêm hình trọng phạt giả, dân chi sở ố dā, nhi quốc chi sở dī trị dã, ai liên bách tính, khinh hình phạt giả, dân chi sở hỷ, nhi quốc chi sở nguy dā."

Ứng dụng: Nghiêm hình trọng phạt: ở đây không có nghĩa là hình phạt thể xác, mà là hệ thống quy tắc, quy trình và chế tài rõ ràng, nghiêm minh. Điều này bao gồm: Quy định hiệu suất và kỷ luật chặt chẽ: Đặt ra các tiêu chuẩn công việc rõ ràng và có hình thức xử lý kiên quyết khi không đạt yêu cầu hoặc vi phạm nội quy. Công bằng và không thiên vị: Các hình phạt (như giáng chức, cắt thưởng, hoặc thậm chí sa thải) phải được áp dụng công bằng cho tất cả mọi người, không phân biệt cấp bậc hay mối quan hệ. Điều này có thể khiến một số cá nhân không hài lòng ("dân chi sở ố"), nhưng lại là yếu tố sống còn để duy trì trật tự và hiệu quả chung của tổ chức ("quốc chi sở dī trị").

"Ai liên bách tính, khinh hình phạt giả": Việc nương tay, bỏ qua lỗi lầm vì tình cảm cá nhân hay sợ mất lòng nhân viên có thể khiến nhân viên nhất thời vui vẻ ("dân chi sở hỷ"), nhưng về lâu dài sẽ phá vỡ kỷ luật, tạo tiền lệ xấu, giảm động lực làm việc của những người tuân thủ và đẩy tổ chức vào nguy cơ ("quốc chi sở nguy").

Bài học: Một tổ chức cần có hệ thống quy trình và quy định rõ ràng, được thực thi một cách nghiêm túc và công bằng. Sự nương nhẹ trong kỷ luật vì "tình người" có thể dẫn đến sự hỗn loạn và kém hiệu quả về lâu dài.

[c] Tầm nhìn chiến lược của người lãnh đạo: "Nghịch vu thế nhi thuận vu đạo đức"

"Thánh nhân vi pháp quốc giả, tất nghịch vu thế nhi thuận vu đạo đức"

Ứng dụng: "Nghịch vu thế": Người lãnh đạo "thánh nhân" phải sẵn sàng đưa ra những quyết sách có thể không được lòng tất cả mọi người ngay lập tức, thậm chí đi ngược lại với những xu hướng hay mong muốn nhất thời của số đông nhân viên. Ví dụ: tái cấu trúc bộ máy, cắt giảm chi phí không cần thiết, thay đổi văn hóa làm việc... Những quyết định này có thể gây ra khó khăn, sự phản ứng ban đầu từ một số cá nhân. "Thuận vu đạo đức": Nhưng những quyết định đó lại phải phù hợp với "đạo lý" vận hành của một tổ chức hiệu quả, tức là: Tối ưu hóa lợi ích chung: Đảm bảo sự bền vững, tăng trưởng và phát triển của tổ chức về lâu dài; Thúc đẩy hiệu suất: Xây dựng một môi trường làm việc chuyên nghiệp, khuyến khích sự cống hiến và minh bạch; Dựa trên nguyên tắc khách quan: Không thiên vị, không cảm tính, mà dựa trên dữ liệu và tầm nhìn chiến lược.

Bài học: Lãnh đạo cần có tầm nhìn xa, đưa ra quyết định dũng cảm dựa trên lợi ích chiến lược của tổ chức, ngay cả khi chúng không phổ biến hoặc gây ra sự khó chịu ban đầu. Mục tiêu cuối cùng là sự thịnh vượng và bền vững, không phải sự hài lòng nhất thời của tất cả mọi người.

[d] Kết luận

Áp dụng câu nói của Hàn Phi Tử vào quản trị tổ chức là lời nhắc nhở về tầm quan trọng của pháp trị trong doanh nghiệp. Một tổ chức mạnh cần có: (i) Sự minh bạch và nhất quán trong việc ra quyết định; (ii) Hệ thống quy tắc, quy trình và chế tài rõ ràng, được thực thi nghiêm minh và công bằng; (iii) Người lãnh đạo có tầm nhìn chiến lược, dám đưa ra những quyết sách khó khăn nhưng cần thiết cho sự phát triển lâu dài, thay vì chiều theo cảm tính hay những mong muốn nhất thời. Điều này giúp xây dựng một văn hóa làm việc chuyên nghiệp, trách nhiệm, và hướng đến hiệu quả chung, từ đó đảm bảo sự bền vững và thành công cho tổ chức.