Luật sư bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho thân chủ trong hoạt động điều tra

I- KỸ NĂNG CỦA LUẬT SƯ BẢO VỆ QUYỀN VÀ LỢI ÍCH HỢP PHÁP CHO BỊ HẠI

Sau khi được khách hàng mời, để tham gia vụ án với tư cách là người bảo vệ quyền và lợi ích của bị hại trong vụ án hình sự, luật sư phải làm thủ tục đăng ký với cơ quan đang thụ lý vụ án. Trong giai đoạn điều tra, luật sư phải làm thủ tục đăng ký bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị hại tại cơ quan điều tra đang thụ lý vụ án. Bộ luật tố tụng hình sự không quy định cụ thể thủ tục đăng ký đối với người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, tuy nhiên, trên thực tiễn, các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng các quy định về thủ tục đăng ký bào chữa đối với trường hợp đăng ký bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị hại. Theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự, cũng giống như thủ tục đăng ký bào chữa, luật sư khi đăng ký bảo vệ phải xuất trình thẻ luật sư kèm theo bản sao có chứng thực và giấy yêu cầu luật sư của bị hại, người được bị hại ủy quyền hoặc đại diện hợp pháp của bị hại. Trên thực tế, ngoài hai loại tài liệu trên, cơ quan tiến hành tố tụng thường yêu cầu luật sư phải có thêm Giấy giới thiệu của tổ chức hành nghề luật sư (trường hợp luật sư hoạt động trong tổ chức hành nghề luật sư). Trong thời hạn 24 giờ kể từ khi nhận đủ giấy tờ theo quy định, cơ quan điều tra phải xem xét, nếu đủ điều kiện thì phải cấp Giấy thông báo người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho luật sư. Nếu xét thấy không đủ điều kiện thì từ chối việc đăng ký bảo vệ và phải nêu rõ lý do bằng văn bản. Trên thực tiễn, việc đăng ký bảo vệ cho bị hại trong vụ án hình sự thường không gặp khó khăn gì. cơ quan điều tra thường tạo điều kiện cho luật sư tham gia vụ án ngay khi có yêu cầu.

- Luật sư tham gia các hoạt động điều tra: Để làm rõ sự thật khách quan của vụ án, trong quá trình điều tra, cơ quan điều tra có thể triệu tập bị hại để thực hiện các hoạt động điều tra như lấy lời khai, đối chất, nhận dạng, nhận biết giọng nói... Bộ luật tố tụng hình sự quy định, khi triệu tập bị hại để thực hiện các hoạt động điều tra, điều tra viên phải gửi giấy triệu tập. Giấy triệu tập bị hại phải ghi rõ họ tên, chỗ ở hoặc nơi làm việc, học tập của bị hại; giờ, ngày, tháng, năm, địa điểm có mặt; mục đích và nội dung làm việc, thời gian làm việc; gặp ai và trách nhiệm về việc vắng mặt không vì lý do bất khả kháng hoặc không do trở ngại khách quan. Tùy theo từng loại hoạt động điều tra, có thể được thực hiện tại nơi tiến hành điều tra, nơi cư trú, nơi làm việc hoặc nơi học tập của người đó. Khi thực hiện các hoạt động điều tra có sự tham gia của bị hại, điều tra viên phải lập biên bản theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự.

Khi bị hại nhận được giấy triệu tập làm việc của cơ quan điều tra, luật sư có thể cùng bị hại tham gia các hoạt động điều tra. Bộ luật tố tụng hình sự quy định người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại được quyền có mặt khi cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng lấy lời khai, đối chất, nhận dạng, nhận biết giọng nói của người mà mình bảo vệ. Trước khi tham gia các hoạt động điều tra, luật sư nên tư vấn cho bị hại quy định pháp luật về hoạt động điều tra họ sẽ được triệu tập tham gia, các quyền, nghĩa vụ của bị hại trong vụ án hình sự, cũng như quyền, nghĩa vụ của họ khi tham gia các hoạt động điều tra... Bị hại cần nắm được việc có mặt, tham gia các hoạt động điều tra không chỉ là quyền mà còn là nghĩa vụ của họ. Bộ luật tố tụng hình sự quy định bị hại phải có mặt theo giấy triệu tập của người có thẩm quyền tiến hành tố tụng; trường hợp cố ý vắng mặt không có lý do bất khả kháng hoặc không do trở ngại khách quan thì có thể bị dẫn giải. Nắm được các quy định của pháp luật, hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình và với sự có mặt của luật sư trong buổi làm việc sẽ giúp bị hại bình tĩnh, tự tin trong quá trình tham gia các hoạt động điều tra, giúp làm rõ sự thật khách quan của vụ án.

(i) Tham gia hoạt động lấy lời khai: Để làm rõ sự thật khách quan của vụ án, trong quá trình điều tra, cơ quan điều tra có quyền triệu tập bị hại để lấy lời khai. Trong buổi làm việc, bị hại trình bày những tình tiết về nguồn tin về tội phạm, vụ án, quan hệ giữa họ với người bị buộc tội và trả lời những câu hỏi đặt ra. Việc lấy lời khai của bị hại có thể ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh. Trong buổi làm việc, luật sư cần tập trung lắng nghe, ghi chép các câu hỏi của điều tra viên, câu trả lời của bị hại, từ đó giúp luật sư nắm được các vấn đề liên quan. Trong quá trình làm việc, nếu cần làm rõ thêm các vấn đề, luật sư có thể đề nghị điều tra viên cho đặt câu hỏi đối với bị hại, câu hỏi của luật sư, câu trả lời của bị hại sẽ được ghi vào biên bản ghi lời khai.

(ii) Tham gia hoạt động đối chất: Trong trường hợp có mâu thuẫn trong lời khai giữa hai hay nhiều người mà đã tiến hành các biện pháp điều tra khác nhưng chưa giải quyết được mâu thuẫn thì điều tra viên tiến hành đối chất. Trong trường hợp bị hại được triệu tập tham gia đối chất, luật sư có thể cùng thân chủ tham gia buổi đối chất. Theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự, khi có bị hại tham gia đối chất thì trước khi đối chất, điều tra viên phải giải thích cho họ biết trách nhiệm về việc từ chối, trốn tránh khai báo hoặc cố tình khai báo gian dối. Việc này phải được ghi vào biên bản. Khi bắt đầu đối chất, điều tra viên hỏi về mối quan hệ giữa những người tham gia đối chất, sau đó hỏi họ về những tình tiết cần làm sáng tỏ. Sau khi đối chất, điều tra viên có thể hỏi thêm từng người. Trong quá trình đối chất, điều tra viên có thể đưa ra những chứng cứ, tài liệu, đồ vật có liên quan; có thể cho những người tham gia đối chất hỏi lẫn nhau; câu hỏi và câu trả lời của những người này phải được ghi vào biên bản. Khi tham gia đối chất, luật sư cần lắng nghe, ghi chép các câu hỏi, câu trả lời của các bên để nắm được nội dung sự việc, quan điểm của các bên liên quan. Trong trường hợp thấy có vấn đề cần làm rõ, luật sư có thể tư vấn cho bị hại và đề nghị điều tra viên cho bị hại được đặt câu hỏi đối với bên đối chất.

(iii) Tham gia hoạt động nhận dạng: Theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015, khi cần thiết, điều tra viên có thể đưa người, ảnh hoặc vật cho người làm chứng, bị hại hoặc bị can để nhận dạng. Nếu bị hại là người nhận dạng thì trước khi tiến hành, điều tra viên phải giải thích cho họ biết trách nhiệm về việc từ chối, trốn tránh khai báo hoặc cố ý khai báo gian dối. Việc này phải được ghi vào biên bản. điều tra viên phải hỏi trước người nhận dạng về những tình tiết, vết tích và đặc điểm mà nhờ đó họ có thể nhận dạng được. Trong quá trình tiến hành nhận dạng, điều tra viên không được đặt câu hỏi gợi ý. Sau khi người nhận dạng đã xác nhận một người, một vật hay một ảnh trong số được đưa ra để nhận dạng thì điều tra viên yêu cầu họ giải thích là họ đã căn cứ vào các vết tích hoặc đặc điểm gì mà xác nhận được người, vật hay ảnh đó. Khi tham gia hoạt động nhận dạng cùng bị hại, luật sư có thể tư vấn cho thân chủ các quy định pháp luật về hoạt động nhận dạng, đảm bảo để hoạt động điều tra được thực hiện đúng quy định pháp luật.

(iv) Tham gia nhận biết giọng nói: Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 quy định, khi cần thiết, điều tra viên có thể cho bị hại, người làm chứng hoặc người bị bắt, bị tạm giữ, bị can nhận biết giọng nói. Số giọng nói được đưa ra để nhận biết ít nhất phải là ba và phải có ám sắc, ám lượng tương tự nhau. Trong trường hợp bị hại được triệu tập tham gia hoạt động điều tra nhận biết giọng nói, họ có quyền đề nghị có luật sư cùng tham gia để tư vấn, hỗ trợ họ khi tham gia nhận biết giọng nói. Theo quy định, trước khi tiến hành, điều tra viên phải hỏi trước bị hại về những đặc điểm mà nhờ đó họ có thể nhận biết được giọng nói. Trong quá trình tiến hành nhận biết giọng nói, điều tra viên không được đặt câu hỏi gợi ý. Sau khi bị hại đã xác nhận được tiếng nói trong số các giọng nói được đưa ra thì điều tra viên yêu cầu họ giải thích là họ căn cứ vào đặc điểm gì mà xác nhận giọng nói đó.

- Thu thập tài liệu, đồ vật, đưa ra yêu cầu, trao đổi, kiến nghị: Bộ luật tố tụng hình sự quy định khi tham gia vụ án hình sự, bị hại, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại có quyền đưa ra chứng cứ, tài liệu, đồ vật, yêu cầu.

(i) Bộ luật tố tụng hình sự quy định trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải áp dụng các biện pháp hợp pháp để xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ, làm rõ chứng cứ xác định có tội và chứng cứ xác định vô tội, tình tiết tăng nặng và tình tiết giảm nhẹ TNHS của người bị buộc tội. Mặc dù pháp luật đã quy định trách nhiệm chứng minh, làm rõ sự thật vụ án thuộc về các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, tuy nhiên, với tư cách là người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị hại, pháp luật cũng cho phép luật sư có thể thu thập các tài liệu, đồ vật liên quan, giúp cho việc làm rõ sự thật khách quan của vụ án, bảo vệ được quyền lợi hợp pháp cho thân chủ, từ đó, giúp thân chủ đưa ra yêu cầu hợp lý, đúng quy định pháp luật. Sau khi thu thập được các tài liệu, đồ vật liên quan có giá trị chứng minh trong vụ án hình sự, tùy vào từng loại tài liệu, đồ vật, giai đoạn tố tụng..., luật sư sẽ giao nộp cho cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Việc giao nộp phải được lập biên bản theo đúng quy định pháp luật.

(ii) Trong quá trình tham gia giải quyết vụ án, từ những thông tin, tài liệu, chứng cứ có được, luật sư cần phân tích, đánh giá để từ đó tự mình hoặc qua thân chủ đưa ra yêu cầu phù hợp với cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng để góp phần làm rõ sự thật khách quan của vụ án.

(iii) Khi tham gia quá trình điều tra, căn cứ vào các thông tin, tài liệu, chứng cứ thu thập được, luật sư có thể trao đổi, kiến nghị với cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng để vụ án được giải quyết đúng quy định pháp luật, đảm bảo quyền và lợi ích chính đáng cho thân chủ.

- Yêu cầu giám định, định giá tài sản: Thiệt hại mà bị hại phải gánh chịu do hành vi phạm tội gây ra có thể là tổn thất về tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, quyền và lợi ích khác của cá nhân; tài sản, danh dự, uy tín của cơ quan, tổ chức. Về nguyên tắc, để xác định chính xác mức độ thiệt hại làm căn cứ giải quyết vụ án cần phải có sự tham gia của các cơ quan chuyên môn như cơ quan giám định, định giá tài sản...

Theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng có quyền trưng cầu giám định đối với các vấn đề thuộc lĩnh vực chuyên môn, trong đó có việc giám định thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, định giá về giá trị tài sản thiệt hại. Tuy nhiên, để đảm bảo vụ án được giải quyết khách quan, công bằng, Bộ luật tố tụng hình sự cùng quy định cho bị hại, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại được quyền đề nghị, yêu cầu giám định, định giá tài sản theo quy định pháp luật. Với tư cách là người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị hại, khi tham gia vụ án hình sự, trong những trường hợp có căn cứ, luật sư có thể tự mình hoặc tư vấn cho bị hại thực hiện quyền đề nghị liên quan đến việc giám định, định giá tài sản.

Trong các vụ án hình sự mà thiệt hại là tài sản thì việc xác định chính xác giá trị tài sản bị thiệt hại, bị chiếm đoạt có ý nghĩa quan trọng đối với việc giải quyết vụ án. Đối với nhiều tội danh được quy định trong Bộ luật hình sự, giá trị tài sản bị thiệt hại, bị chiếm đoạt không chỉ là tình tiết định tội, định khung mà còn là căn cứ để bị hại yêu cầu bồi thường, khắc phục hậu quả. Do đó, khi tham gia vụ án với tư cách là người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, luật sư cần lưu ý đến các căn cứ xác định giá trị tài sản bị thiệt hại, chiếm đoạt.

Theo quy định của pháp luật, trong các vụ án hình sự, để xác định chính xác giá trị thiệt hại, giá trị tài sản bị chiếm đoạt, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải tiến hành trưng cầu định giá tài sản tại cơ quan có thẩm quyền. Bộ luật tố tụng hình sự quy định bị hại, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại cũng có quyền đề nghị, yêu cầu định giá tài sản theo quy định pháp luật.

- Yêu cầu cơ quan tiến hành tố tụng bảo vệ an toàn cho bị hại: Trên thực tiễn, có những vụ án hình sự xâm phạm tính mạng, sức khỏe, tài sản..., đặc biệt là các vụ án liên quan đến phạm tội có tổ chức, hoặc người phạm tội là thành phần trong những băng nhóm xã hội đen, gia đình phức tạp..., mặc dù người phạm tội có thể đã bị bắt, tạm giam nhưng có trường hợp những đối tượng quen biết, người nhà kẻ phạm tội đang ở bên ngoài có hành vi tiếp cận, đe dọa bị hại với mục đích ép buộc bị hại, vì sợ mà phải khai báo không đúng sự thật khách quan, làm sai lệch bản chất vụ án theo hướng có lợi cho kẻ phạm tội.

Trong tình huống này, luật sư cần đề nghị cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng có biện pháp, can thiệp để bảo vệ bị hại, Bộ luật tố tụng hình sự quy định bị hại có quyền yêu cầu cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng bảo vệ tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản, quyền và lợi ích hợp pháp khác của mình, người thân thích của mình khi bị đe dọa.

- Thực hiện quyền khiếu nại: Trong quá trình tham gia vụ án hình sự với tư cách là người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, nếu nhận thấy cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng có những quyết định hoặc người có thẩm quyền tiến hành tố tụng có những hành vi chưa đúng, trái quy định pháp luật liên quan đến việc giải quyết vụ án, ảnh hưởng đến quyền lợi chính đáng của bị hại, luật sư có quyền kiến nghị, khiếu nại theo quy định của pháp luật. Bộ luật tố tụng hình sự quy định bị hại, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại có quyền khiếu nại quyết định, hành vi tố tụng của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng.

Xem thêm: Dịch vụ luật sư bào chữa trong vụ án hình sự của Công ty Luật TNHH Everest

II- KỸ NĂNG CỦA LUẬT SƯ BẢO VỆ QUYỀN VÀ LỢI ÍCH HỢP PHÁP CHO ĐƯƠNG SỰ

Sau khi được đương sự mời, để có tư cách pháp lý tham gia vụ án, luật sư phải làm thủ tục đăng ký bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự tại cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Khi được mời trong giai đoạn điều tra, luật sư phải làm thủ tục đăng ký bảo vệ tại cơ quan điều tra. Hồ sơ đăng ký bảo vệ gồm:

- Đơn mời luật sư;

- Thẻ luật sư, bản sao có chứng thực;

- Giấy giới thiệu của tổ chức hành nghề luật sư (trường hợp luật sư hoạt động trong tổ chức hành nghề).

Bộ hồ sơ đăng ký bảo vệ có thể được gửi bằng đường bưu điện hoặc nộp trực tiếp tại cơ quan điều tra. Trong thời hạn 24 giờ, cơ quan điều tra có trách nhiệm xem xét, nếu đủ điều kiện thì chấp nhận bằng việc cấp Giấy thông báo người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự, nếu không chấp nhận thì phải nêu rõ lý do bằng văn bản.

Sau khi đăng ký, trở thành người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự, luật sư được quyền tham gia các hoạt động điều tra liên quan đến đương sự mà mình bảo vệ. Bộ luật tố tụng hình sự quy định luật sư được quyền có mặt khi cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng lấy lời khai, đối chất, nhận dạng, nhận biết giọng nói của người mà mình bảo vệ. Khi đương sự mà luật sư bảo vệ được triệu tập tham gia các hoạt động tố tụng, luật sư cần tư vấn cho họ các quy định pháp luật liên quan, quyền và nghĩa vụ của họ khi tham gia hoạt động điều tra để họ tự tin, chủ động trong quá trình làm việc. Khi có mặt cùng đương sự, tham gia các hoạt động điều tra, luật sư cần theo dõi, ghi chép đầy đủ các thông tin liên quan để nắm được nội dung sự việc liên quan đến đương sự mà luật sư bảo vệ.

Trong quá trình tham gia bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự trong giai đoạn điều tra, tùy theo địa vị pháp lý, sự liên quan của thân chủ, các vấn đề cần chứng minh trong vụ án..., luật sư có thể sử dụng các kỹ năng, quyền được pháp luật quy định để tiến hành các hoạt động giúp làm rõ sự thật khách quan của vụ án, đảm bảo vụ án được giải quyết khách quan, công bằng đúng quy định của pháp luật, cụ thể như:

- Thu thập các tài liệu, đồ vật có liên quan đến đương sự mà luật sư bảo vệ, cung cấp cho cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng để làm rõ sự thật khách quan của vụ án;

- Trong trường hợp nhận thấy cần tiến hành giám định, định giá tài sản liên quan đến thân chủ mình, luật sư có thể yêu cầu cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng giám định, định giá tài sản;

- Nếu nhận thấy quá trình giải quyết vụ án, cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng có dấu hiệu sai phạm, ảnh hưởng đến quá trình giải quyết vụ án, quyền và lợi ích chính đáng của đương sự mà mình bảo vệ, luật sư có thể trao đổi, kiến nghị, khiếu nại đến cơ quan, người có thẩm quyền; đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng nếu có đủ căn cứ theo quy định pháp luật.

Kết thúc điều tra, luật sư được quyền đọc, ghi chép, sao chụp những tài liệu trong hồ sơ vụ án liên quan đến việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự.

Xem thêm: Tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản

Luật sư Nguyễn Thị Hoài Thương, Trưởng chi nhánh Nghệ An, tổng hợp (tham khảo: Giáo trình Kỹ năng của Luật sư khi tham gia giải quyết vụ án hình sự - Học viện Tư pháp và một số nguồn khác).