Pháp trị: Nhà vua làm cho bề tôi không dám nói bậy

Sử nhân thần mạc cảm vọng ngôn 

Bề tôi trù tính công việc cho nhà vua nhưng lại sợ người khác chỉ trích, nên ra ngoài du thuyết trước, nói rằng: “Người bàn luận ghen ghét, đố kỵ với người trong cuộc". 

Nhà vua ghi nhớ lời này, không tin quần thần nữa; quần thần sợ những lời này, không dám bàn luận gì thêm. Khi nhà vua không nghe quần thần, quần thần không dám phát biểu, thì nhà vua cũng sē không tin lời trung thần, mà chỉ trọng dụng bổ nhiệm bề tôi ham hư danh, giống như người ta nói nhà vua "bị lời nói che mắt”. 

Vị vua bị lời nói che mắt cũng sẽ bị bề tôi khống chế. Phương pháp thông trị của nhà vua là phải buôc bề tôi chiu trách nhiệm trước những lời nói không thoả đáng của mình, đồng thời chịu trách nhiệm trước những việc cân nói mà không nói. 

Nói không đầu không cuối, không căn cứ, thì trách tội ǎn nói không thoả đáng; còn không nói những điều cần nói, thì trách tội trốn tránh nhiệm vụ để bảo vê chức quan. 

Nhà vua sử dụng bề tôi, đối với những bề tôi đã đưa ra ý kiến, nhà vua nhất định phải tìm hiểu ngọn nguồn lời nói của anh ta để truy hỏi hiệu quả thực tế. Còn đối với những bề tôi không đưa ra ý kiến, nhà vua nhất định phải hỏi rõ anh ta tán thành hay phản đối việc này, và anh ta cũng phải chiu trách nhiệm truớc quyết định của mình. Như vậy, chẳng bề tôi nào dám nói bậy, cūng chẳng bề tôi nào dám im lặng, nói hay không nói cũng đều phải chịu trách nhiệm.

Nguyên nhân nhà vua bị bề tôi khống chế, thâu tóm quyền lực, cuối cùng mất ngôi, trước hết là do những lời bàn ban đầu. Gian thần thường dùng nhūng lời giả dối, dễ nghe che mắt nhà vua, làm cho nhà vua không thể nhìn nhận sáng suốt những sự việc tiếp theo, mà chỉ dựa vào cảm giác tin tuởng gian thần tuyệt đối, dần dần gian thần nói gì nhà vua nghe nấy, chúng càng ngày càng khống chế được nhà vua.

Hàn Phi Tử hiểu rõ mối hại này. Cho nên, ông nhấn mạnh một trong những sách lược thống trị của nhà vua là cần truy xét ngôn luận của bề tôi. Nếu những gì bề tôi nói trước đó không phù hợp với những gì bề tôi làm sau này, hoặc nói được mà không làm được thì nhà vua cần truy cứu trách nhiêm cúa anh ta, bắt anh ta chịu hình phạt thích đáng. 

Tính sâu sắc của mưu trí này nằm ở chỗ, Hàn Phi Tử không chỉ bày ra cách đối phó với những nguời ba hoa, khoác lác, mà còn nhǎc nhở nhà vua cần chú ý và xử lý ca những bề tôi thừong ngày vẫn hay im lặng ít lời. Dù là trong xā hội thời xưa hay thời nay đều tồn tai những kẻ vì sợ đắc tội với người khác, nên chọn cách im lặng không đưa ra quan điểm của mình, nhằm giữ hoà khí. Chuyện tốt anh ta cũng có phần, còn chuyện xấu anh ta không bi trách tội. Loại người này xuất hiện trong triều đại nào, tổ chức nào thì triều đại đó, tổ chức đó sē không có sức sống cũng nhứ sức chiến đấu. Vì thế, vị vua anh minh, lãnh đạo sáng suốt cần xoá sạch trường hợp này. 

Ở đây, Hàn Phi Tử chỉ ra rằng, nhà vua cần truy cứu tội trạng của những bề tôi không chịu mở miệng vì muốn trốn tránh trách nhiệm: thứ nhất, nhà vua cần quy định mỗi bề tôi, mỗi thuộc hạ đều có quyền và nghĩa vụ đưa ra quan điểm, ý kiến cúa mình, im lặng ít lời là vô trách nhiệm; thứ hai, nhà vua cần kiểm tra, đánh giá chất lượng lời nói, người nói đúng cần được thưởng, còn người nói sai cần chịu phạt. Như thế, bề tôi vừa không dám “nói bậy”, vừa không dám “im lặng”, cống hiến hết sức mình cho nhà vua. Ðó mới là ý nghĩ hoàn chỉnh của mưu trí "làm cho cho tôi không dám nói bậy” mà Hàn Phi Tử đā đưa ra.

Thời Hán Vũ đế có một phương sĩ tên là Loan Đại khéo ǎn khéo nói, có nhiều sách lược, lại có gan nói khoác. 

Hắn được người ta tiến cử vào cung, tâu với Hán Vũ đế rằng: Thần từng ra biển gặp hai vị thần tiên là An Kỳ và Tiễn Môn. Họ cho rằng, thân phận của thần quá thấp hèn, nên không tin thần. Sư phụ của thần nói: “Vàng có thể luyện được, sông có thể lấp được, nên thuốc trường sinh cũng có thể xin được, thần tiên sẽ tặng cho”. Nhưng chúng thần sợ đi theo gót Văn Thành tướng quân nên đều ngậm miệng, nào dám hỏi phương thuật?".

Hán Vũ đế dáp: Vǎn Thành chết vì ǎn gan ngựa, nếu ngươi thật sự luyện được phương thuốc, nhất định ta sẽ kính trong nhà ngươi!

Loan Đại nói: Từ xưa đến nay sư phụ của thần chưa cầu xin ai bao giờ, chỉ có người khác cầu xin ông ấy mà thôi. Nếu bệ hạ thật sự muốn có phương thuốc trường sinh bất lão thì buộc phải bảo sứ giả cúa bệ hạ tôn quý ông ấy trước, để cho ông ấy trở thành nguời thân thích của bệ hạ, dùng lễ tân khách tiếp đãi ông ấy. Chỉ có như vậy mới có thể nhờ cậy ông ấy nói chuyện với thần tiên. 

Lúc đó Hán Vũ đế đang lo lắng sông Hoàng Hà thường xuyên vỡ, không luyện được vàng nên bái Loan Đại làm Ngũ Lợi tướng quân, Thiên Sĩ tướng quân, Địa Sĩ tướng quân, Đại Thông tướng quân. Sau đó Hán Vũ đế lại phong Loan Đại làm Nhạc Thông hâu, huởng lợi tức của hai nghìn hộ dân, ban cung phú cùng một nghìn người hầu và các loại đồ dùng vật phẩm như xe ngựa, màn trướng. 

Ngoài ra, Hán Vũ đế còn gả Vệ Trưởng công chúa (con gái lớn của Hán Vũ đế và Hoàng hậu) được Hán Vũ dế yêu quý nhất. làm vợ hắn và tặng chục vạn cân tiền. Hán Vũ đế đích thân tới chỗ ở của Loan Đại, dọc đường sứ giả chở đồ ban tặng cho Loan Ðại. Từ Thái chủ (các cô, bác là chị em của bố Hoàng đế) cho đến Tể tưóng, Tướng quân trở xuống đều mở tiệc rượu chiêu đãi Loan Đại và còn tặng hắn vô số vàng bạc châu báu. Hán Vũ đế còn khắc ấn ngọc Thiên Đạo tướng quân cho Loan Đại, hưởng lễ khác bề tôi. Tổng cộng, Loan Đại có 06 ấn phong, tiếng tăm lừng lẫy thiên hạ. Vì vậy, người dân ở vùng biển giữa Yến và Tê, ai ai cũng bắt chước Loan Đại, nói mình có phương thuốc bí hiểm, có thể giúp nguời biến thành tiên.

Hán Vũ đế cả đời anh minh sáng suốt, thế mà lại dễ tin lời khoác lác của Loan Đại, hâu quả chẳng những là mất đứt công chúa mà còn chịu lỗ. 

Trong lịch sử có không ít những câu chuyện tương tự như thế này. Cho nên, Hàn Phi Tử mới ra sức kêu gọi nhà vua hãy “làm cho bề tôi không dám nói bậy”. Tuy nhiên chúng ta cần phái chú ý, quan điểm này còn có một ý nghĩa quan trọng hơn là nó khiến cho các bề tôi không dám không nói.

Hàn Phi Tử - Nam nhi

Nhân thần vi chủ thiết sự nhi khùng kỳ phi dā, tắc tiên xuất thuyết, thiết ngôn viết: “Nghi thị sử giã, đố sự giả dā”. Nhân chú tàng thi ngôn, bát cánh thính quần thần, quân thần uý thì ngôn, bất cảm nghị sự. Nhị thế giả dụng, tác trung thân bất thính nhi du thân dôc nhâm, nhu thi già vi chi: “Ung vu ngôn”. Ứng vu ngôn giả chế vu thần hỷr. Chủ đạo giả, sư nhân thần tất hữu ngôn chi trách, hưu hữu bất ngôn chi trách. Ngôn vô đoan mạt, biên vô so nghiêm giả, thử ngôn chi trách dā; dī bất ngôn tri trách, trì trong vi giả, thu bat ngôn chi trách dā. Nhān chú sủ nhân thàn, ngôn gia tất tri kỳ đoan dī trách kỳ thật, bất ngôn giả tát ván kỳ thù xà dīvi chi trách, tǎc nhân thân mạc cảm vọng ngôn hỹ, hựu bất cảm mǎc nhiên hỷ, ngôn, mặc tắc giai hữu trách dā.

Xem thêm: Dịch vụ pháp lý về tổ chức lại doanh nghiệp của Công ty Luật TNHH Everest

Phạm Nhật Thăng, điều phối marketing online của Công ty Luật TNHH Everest, tổng hợp (tham khảo: Hàn Phi Tử, mưu lược tung hoành).