Pháp trị: Thi hành pháp chế như trời, dùng người khó đoán như quỷ

Hành chế như thiên, dụng quân như quỷ

Quyền bính khống chế sự sống chết của bề tôi, còn uy thế chế phục chúng nhân. Nếu nhà vua bāi miễn, bổ nhiệm quan lại không theo chế độ pháp luật, thì quyền lực của ngài không mang tính chất thần thánh. Nếu để bề tôi cùng nắm giữ đại quyền thưởng phạt, thì uy thế của nhà vua sẽ bị phân tán. Vì vậy, vị vua anh minh không nghe theo ý kiến của một người nào đó chỉ vì yêu thích anh ta, cũng không mưu tính bất cứ chuyện gì dựa vào thiện cảm trong quá khứ. 

Nếu nhà vua không kiểm nghiệm ý kiến của bề tôi, quyền lực của ngài sẽ bị phân tán vào tay bề tôi; nếu nhà vua không hao tâm tốn sức đích thân xử lý chính sự, ngài cũng sẽ bị bề tôi đẩy đến bước đường cùng. Cho nên, vị vua anh minh thi hành pháp định chính công vô tư giống như trời; dùng người thần bí khó đoán giống như quỷ. Chính công vô tư như trời, thì sẽ không vấp phải những lời dị nghị; còn thần bí khó đoán như quỷ, thì sẽ không bị rơi vào cảnh khốn cùng.

Bát kinh của Hàn Phi Tử chủ yếu nói đến tám nguyên tắc chính trị mang tính cương līnh. Xã hội là do con người tổ hợp nên, đối tượng của chính trị là con người, đoạn này chính là linh hồn trong thuật dùng người của Hàn Phi Tử. Trong đó, nhấn mạnh tác dụng quan trọng của quyền thế là “chế phục chúng nhân”, nhà vua cần phải độc chiếm và thâu tóm quyền thế. 

Hàn Phi Tử phản đối nhà vua “bãi miễn, bổ nhiệm quan lại không theo chế độ pháp luật”, chủ trương “thi hành pháp định chính công vô tư giống như trời”, dǎc biệt là mưu lược về thuật trị nước mang tính cương lĩnh “dùng người thần bí khó đoán như quỷ”. “Thi hành pháp định chính công vô tư giống như trời” nhấn mạnh nhà vua cần bổ dụng hay bāi miễn quan lại theo đúng quy định pháp luật.

Dùng hình phạt nghiêm khắc thống trị vạn dân, nó là điều kiện tiền đề của thuật trị nước.“Dùng người thần bí khó đoán giống như quỷ” là mưu trí được để ra nhằm phát huy tối đa vai trò của quan lại nhưng vẫn không làm tổn hại đến lợi ích của nhà vua khi trọng dụng hay bãi miễn họ (đương nhiên cũng bao gồm cả việc khen thưởng hay trừng phạt đối với những người bình thường).

"Quỷ” là một cách nói hình tượng hoá, nó có nghīa là nhà vua dùng người thần bí khó đoán, khiến cho người khác khó có thể lường trước được. Tư tưởng của mưu lược này cũng thể hiện đặc trưng về thuật trị nước của Hàn Phi Tử. Ngày nay, chúng ta cūng có thể vận dụng mưu trí này trong một vài trường hợp thích hợp, chắc chắn sē đạt được hiệu quả tốt.

Tình bạn Tô Tần và Trương Nghi

Tô Tần và Trương Nghi là những nhà mưu lược nổi tiếng thời Chiến Quốc. Một người dùng sách lược “hợp tung” giúp 06 nước chống lại nước Tần; còn người kia dùng sách lược “liên hoành” giúp nước Tần thôn tính 06 nước. Hai người tạo nên một thế đối đầu nổi tiếng có thật trong lịch sử. Thực tế, hai người họ là bạn đồng môn, cùng bái Quỷ Cốc Tử làm thầy, tình cảm giữa họ vốn rất tốt, họ từng ước định: Ai thành công trước thì sẽ giúp đỡ người kia. Nhưng về sau, tại sao hai người lại hình thành nên thế cục đối lập không đội trời chung như thế? Ở Đây có một số chuyện khiến người ta phải suy nghĩ:

Lúc Tô Tần làm tể tướng 06 nước, là người đức cao vọng trọng. chỉ cần một kế sách cũng khiến 06 nước yên ổn, chỉ hơi bực mình cũng khiến chư hầu lo sợ; thì Trương Nghi vẫn còn chật vật ở quê nhà. Tô Tần và Trương Nghi đều là những người thông minh nhất trong thiên hạ. Trương Nghi biết tài nǎng của mình có thể giành được một chỗ đứng trên vũ đài chính trị trong lịch sử. Tô Tần lại càng biết năng lực của Trương Nghi còn hơn mình một bậc, bản thân nếu muốn bảo vệ được địa vị hiển hách thế này thì cần có sự giúp đỡ rất lớn từ phía Trương Nghi. Nhưng làm thế nào mới lợi dụng được năng lực của Trương Nghi? Để trả lời câu hỏi này,Tô Tần đã tốn không ít công phu. 

Trước tiên, Tô Tần cho người giả làm lái buôn tìm đến chỗ Trương Nghi, năm lần bảy lượt khuyên Trương Nghi nên đi tìm Tô Tần hiện đang chấp chính ở nước Triệu, lại là tể tướng của 06 nước. Trương Nghi ôm hy vọng đi tới Triệu, nhưng chẳng ngờ đón tiếp ông lại là cửa đóng then cài kín mít, Tô Tần mãi không chịu gặp ông, lại còn căn dặn thuộc hạ không cho phép ông rời đi. Trương Nghi nhất thời lâm vào tình cảnh muốn tiến không được mà muốn lùi cũng chẳng xong. Tuy rằng Trương Nghi có chút bực dọc, nhưng trong lòng ông vẫn còn một tia hy vọng, suy cho cùng ta vẫn chưa gặp được bạn, có lẽ là bọn người dưới chưa biết được quan hệ giữa ta và Tô Tần.

Trở về quán trọ, ngày dài đằng đẵng, cuối cùng ông cũng đợi được đến ngày tiếp kiến Tô Tần. Sự đối xử lạnh nhạt trước đó cũng khiến Trương Nghi tự lường trước được màn tiếp đón này sẽ không được nhiệt tình và long trọng, nhưng tình hình thực tế còn tồi tệ hơn nhiều so với những gì ông tưởng tượng. Tô Tần vẫn kiêu ngạo ngồi trên công đường, còn Trương Nghi phải ngồi ở dưới giống như một thuộc hạ nhỏ bé. Sự sắp xếp này khiến Trương Nghi không vui. 

Tiếp đến, những lời nói lạnh nhạt của Tô Tần lại lọt vào tai Trương Nghi: Dựa vào tài nǎng của mình, ông vốn chẳng cần phải thế này, nhưng ông lại làm bản thân trở nên gò bó như thế, tôi chỉ cần nói vài câu là có thể khiến ông được phú quý, chỉ là ông thật sự không đáng để trọng dụng. Tô Tần nói xong liền quay người bỏ đi. 

Từ ngàn dặm xa xôi đến đây, không được thoả ước nguyện cũng coi như thôi, thế mà lại còn bị đồng môn sỉ nhục như thế, Trương Nghi vô cùng giận dữ. Dựa vào tài ăn nói sắc bén của mình, ông hoàn toàn có khả năng sỉ nhục đối phương một trận, cho người bạn học bạc tình bạc nghĩa kia một phen ê mặt. Nhưng ông chẳng thèm trút giận hả hê nhất thời, cũng không muốn nhẫn nhục ăn xin sự giàu sang, vì thế ông mới chịu đựng sự sỉ nhục ấy và âm thầm hạ quyết tâm: Ta nhất định phải thành công để rửa sạch mối nhục ngày hôm nay, để Tô Tần chống mắt lên mà xem.

Trương Nghi quyết định rời Triệu đi tìm một cơ hội khác. Nhưng đi đâu đây? Để đạt được mục đích áp đảo Tô Tần, Trương Nghi cần tìm một đất nước mạnh hơn Triệu, tiến một bước lớn thông qua sự nâng đỡ của nước này, từ đó đợi có một ngày làm khó nước Triệu, khiến Tô Tần phải quỳ trước mặt ông, cầu xin tha thứ.

Nước nào thì thích hợp đây? Sau khi Trương Nghi phân tích tình hình các nước, ông cho rằng chỉ có nước Tần hùng mạnh là thích hợp nhất. Tô Tần xây dựng sách lược “hợp tung” thì ta sẽ coi việc phá vỡ “hợp tung” làm sự nghiệp cả đời mình. Vì thế,ông quyết định Tây tiến, hướng đến nước Tần.

Trương Nghi lúc đó vẫn là một thư sinh nghèo khó. Ngay cả các đồng môn còn xem thường đánh giá thấp ông, cuối cùng phải chịu sỉ nhục, thì quân vương nước Tần sao có thể để mắt đến ông? Đây là vấn đề vô cùng hiện thực, ai cũng có thể tưởng tượng ra được. Nhưng có một điều kỳ lạ mà danh sĩ thiên hạ Trương Nghi hoàn toàn không thể ngờ tới. Đó là đạo lý gì? “Kẻ sĩ có thể chết chứ không thể chịu nhục”, Trương Nghi đã choáng váng vì sự sỉ nhục ấy, nên trong lòng chỉ nghĩ đến chuyện rửa hận.

Điều đáng kinh ngạc chính là Trương Nghi đến Tần lại vô cùng  thuận lợi: Lúc ông vừa lên đường thì đã đổi vận, gặp được một người hảo tâm biết nhìn người tài. Ông ta không những giàu có, còn hào sảng phóng khoáng, thông minh tháo vát. Người này đồng hành với Trương Nghi cùng ǎn cùng ngủ như hai người bạn, lại giống như người hầu trung thành vì Trương Nghi chạy ngược chạy xuôi, sắp xếp nơi ǎn chốn ngủ vô cùng chu đáo.

Sau khi tới Tần, vẫn là người này khẳng khái giúp đỡ, nhờ người tìm “quan hệ”, liên lạc với những người ở trong ngoài triều. Rất nhanh sau đó, Trương Nghi được vào cung, được Tần Huệ Vǎn vương vô cùng yêu mến và trọng dụng,... Cần phải biết, trước khi Tô Tần thành danh, trạm đầu tiên ông tới du thuyết cũng chính là Tần Huệ Vǎn Vương, nhưng những gì ông gặp phải lúc đó lại hoàn toàn tương phản với Trương Nghi. Lúc ây Tô Tần dâng cuốn sách hơn mười vạn chữ lên Huệ Văn vương nhưng Huệ Văn vương không dùng, Công Tôn Diễn lại ghen ghét tài năng, không chịu tiến cử ông. Tô Tần ở đó hơn một năm, trăm dật vàng cũng tiêu hết, còn phải phải bán cả đồ dùng, ngựa xe, đầy tớ làm lộ phí về nhà. Về đến nhà, vợ ông thấy vậy vẫn ngồi dệt vải như không, chị dâu không nấu cơm cho ǎn, cha mẹ cũng không thèm nói chuyện.

Có bước khởi đầu tốt cũng coi như thành công một nửa. Bước đầu tiên trong kế hoạch của Trương Nghi không ngờ lại thuận lợi như thế, nhờ vậy ông càng có thêm lòng tin và ý chí. Trương Nghi không phải là người vong ơn bội nghĩa, ông muốn trả ơn cho người hảo tâm kia. Nhưng không ngờ người ấy lại tiết lộ cho ông biết một bí mật kinh thiên động địa: hoá ra người đó là gia thần trong phủ Tô Tần, được Tô Tần phái đi âm thầm giúp đỡ, bảo vệ Trương Nghi, Tô Tần lệnh cho ông ta tận tâm tận sức cố gắng tìm cách giúp Trương Nghi có được địa vị trong triều đình nhà Tần một cách nhanh nhất, để tiến hành kế hoạch “liên hoành” một cách có hiệu quả.

Vì sao Tô Tần phải làm như thế? Thì ra, trước thực trạng 06 nước đang phải chịu mối nguy hiểm thôn tính của nhà Tần, kế “hợp tung”của Tô Tần được cả 06 nước tin tưởng thi hành. Nhưng sau khi kế sách “hợp tung” áp chế được Tần, thì cũng coi như vở kịch của Tô Tần đã diễn xong, sẽ tới lúc ông phải hạ màn lui về. Nhưng Tô Tần vẫn muốn tiếp tục hưởng thụ ánh hào quang ấy. Phải làm sao bây giờ? Bắt buộc ông phải tạo ra một thế lực đối lập ngang tài ngang sức với mình. Và trọng trách lịch sử này đã rơi trúng Trương Nghi. Nhưng nếu thẳng thắn nói kế hoạch ấy với Trương Nghi, thì chưa chắc Trương Nghi đã có được quyết tâm, cũng như ý chí tranh đấu cùng với người bạn tốt của mình. Thế nên Tô Tần đã lựa chọn phương pháp ảo diệu thần không biết quỷ không hay này.

Trương Nghi vốn là người thông minh, nghe xong liền hiểu. Vì thế kế “liên hoành” của Trương Nghi và kế “hợp tung” của Tô Tần cùng nhau tung hứng, tạo nên một vở diễn cao trào, sống động và nhiều màu sắc. Hai “diễn viên” Trương Nghi cùng Tô Tần tự nhiên cũng trở thành những nhân vật lớn có năng lực hô phong hoán vũ nhất cuối thời Chiến Quốc.

Hàn Phi Tử - Bát kinh 

Bính giả, sát sinh chi chế dā; thế giả, thắng chúng chi tu dã. Phế trí vô độ, tắc quyền độc; thưởng phạt hạ cộng, tắc uy phân. Thi dī minh chủ bất hoài ái nhi thính, bất lưu thuyết nhi kế. Cố thính ngôn bất tham, tắc quyền phân hồ gian; trí lực bất dụng, tắc quân cùng hô thần. Cố minh chủ chi hành chế dā thiên, kỳ dụng nhân dā quỷ. Thiên, tắc bất phi; quỷ, tắc bất khốn.

Xem thêm: Dịch vụ pháp lý trong lĩnh vực thương mại của Công ty Luật TNHH Everest

Phạm Nhật Thăng, điều phối marketing online của Công ty Luật TNHH Everest, tổng hợp (tham khảo: Hàn Phi Tử, mưu lược tung hoành).