Pháp trị: Ứng dụng quyền thế vào pháp luật, quản trị sẽ hiệu quả hơn

Nhậm thế tắc trị bất úc nhi nhật hữu dư

Một mình nhà vua chẳng có đủ thời gian và sức lực khảo sát trǎm quan. Nhưng nếu nhà vua quan sát bằng mắt, bề tôi sẽ ngụy trang bên ngoài làm nhà vua không thể nhìn ra chân tướng; nếu nhà vua nghe ngóng bằng tai, bề tôi sẽ nói những lời ngon ngọt làm nhà vua không thể nhận ra những sự việc dối trá trong đó; còn nếu nhà vua suy nghĩ bằng đầu, bề tôi sẽ phức tạp hoá sự việc làm nhà vua không giữ vững chủ ý. Tiên vương cho rằng, nhà vua chỉ quan sát bề tôi bằng ba bộ phận mắt, tai, đầu là chưa đủ, nên nhà vua không chỉ dựa vào tài trí của mình mà cần dựa vào pháp luật, thưởng phạt nghiêm minh.

Việc tiên vương nắm vững pháp luật, thưởng phạt là hết sức quan trọng, cho nên pháp lệnh giản lược nhưng quyền lực của nhà vua không bị xâm hại, một mình khống chế cả nước, người thông minh tài trí hay kẻ gian xảo tà ác đều không có chỗ nương dựa. Bề tôi đi sứ xa nghìn dặm cũng không dám thay đổi lời cǎn dặn của nhà vua; người có quyền thế, địa vị ở hàng lang trung cũng không dám che lấp người tốt việc tốt, bao che người xấu việc xấu, quần thần trong triều đình đều trực tiếp góp chút sức lực của mình cho nhà vua, không dám vượt quá chức phận.

Bởi vậy, nhà vua xử lý ít việc đi, thì mỗi ngày đều có nhiều thời gian hơn, đó là nhờ nhà vua áp dụng quyền thế vào pháp luật, thưởng phạt nên mới được như vậy đấy. 

Nếu người thống trị tự xử lý tất tần tật mọi việc to việc nhỏ dựa vào năng lực của cá nhân mình, thì cho dù tất bật cả ngày cūng chẳng thể nào giải quyết xong công việc. Còn nếu người thống trị xử lý mọi việc dựa vào quyền luc, địa vị của mình, sử dụng quyền uy chế định kỷ cương pháp luật, thưởng phạt nghiêm minh, khiến thuộc hạ dốc hết tâm sức làm việc trong phạm vi chức trách của mình theo chế độ pháp quy, thì người thống trị có thể giảm bớt một khối lượng lớn công việc, đồng thời mỗi ngày người thống trị cũng sẽ có nhiều thời gian nghỉ ngơi hơn, trong khi đất nước vẫn phát triển rất tốt. 

Trên thực tế, mưu trí này của Hàn Phi Tử chưa hẳn có hiệu quả đối với những việc cần người làm lãnh đạo tự mình làm lấy, tuy nhiên xét về tổng thể, người làm lãnh đạo cũng nên vận dụng quyền thế của mình vào việc chế định chế độ pháp luật, nhằm phát huy tính tích cực của việc điều động thuộc hạ, khiến cho mỗi người đều chủ động làm tốt bổn phận, chức trách của mình.

Thời Hán Văn đế, Chu Bột làm hữu thừa tướng, Trần Bình làm tả thừa tướng. Một lần triều hội, Hán Văn đế hỏi Chu Bột: Mỗi năm cả nước có bao nhiêu vụ kiện tụng?

Chu Bột trả lời không biết, Văn đế lại hỏi: Hằng nǎm cả nước thu chi bao nhiêu tiền vàng và lương thực?

Chu Bột tạ tội, mồ hôi ướt đẫm lưng, không biết trả lời Văn đế như thế nào. Văn đế chuyển sang hỏi Trần Bình, Trần Bình đáp: Bẩm bệ hạ, những việc này đều có quan chủ quản lo liệu.

Văn đế lại hỏi: Quan chủ quản là ai?

Trần Bình đáp: Nếu bệ hạ muốn hỏi chuyện ngục tù thì hỏi đình uý; còn nếu bệ hạ muốn hỏi chuyện tiền bạc thì hỏi nội sử.

Văn đế tiếp tục hỏi: Việc gì cũng có quan chủ quản, vậy khanh lo việc gì chứ?

Trần Bình đáp: Bẩm bệ hạ, thần cai quản các quan. Bệ hạ không ghét bỏ thần, trao cho thần trọng trách làm thừa tướng. Trên thì thừa tướng phò tá thiên tử, điều hoà âm dương bốn mùa, dưới thì tể tướng hoá dục vạn vật; đối ngoài thì chinh phục hoặc vỗ yên các nước chư hầu, tứ di, đối nội thì khiến cho nhân dân trăm họ quy thuận, các bậc khanh đại phu đảm nhiệm chức trách của mình.

Sau khi nghe những lời này, Văn đế hết lời khen ngợi Trần Bình. Chu Bột tự cảm thấy xấu hổ, biết tài năng của mình kém xa Trần Bình. Cho nên không lâu sau, ông giả bệnh xin từ chức, chỉ còn một mình Trần Bình giữ chức thừa tướng.

Trần Bình là một bậc trí sĩ mưu trí nổi tiếng trong lịch sử, ông rất biết cách làm lãnh đạo,những câu trả lời của ông cho thấy, ông hiểu rõ chức trách của mình. Trần Bình làm thừa tướng, có thể “xử lý ít việc đi nhưng vẫn có nhiều thời gian”, nguyên nhân là vì ông “khéo áp dung quyền thế vào pháp luật, thưởng phạt”. Cũng chính vì vậy, trong thời gian Trần Bình làm thừa tướng, thuộc hạ của ông luôn làm việc có trật tự hiệu quả đâu ra đấy.

Trên thực tế, những vị vua sáng suốt cũng là người làm rất tốt phương diện này. Bởi vậy chúng ta có thể nói, mưu trí này của Hàn Phi Tử đã trở thành một phần trong truyền thống văn hoá tư tưởng của Trung Quốc.

Hàn Phi Tử - Hữu độ

Phù vi nhân chủ nhi thân sát bách quan, tắc nhật bất túc, lực bất cấp. Thả thượng dụng mục, tắc hạ sức quan; thượng dụng nhĩ, tắc hạ sức thanh; thượng dụng lự, tắc hạ phồn từ. Tiên vương dĩ tam giả vi bất túc, cố xả kỹ năng nhi nhân pháp số, thẩm thưởng phạt. Tiên vương chi sở yếu, cố pháp tỉnh nhi bất xâm, độc chế tứ hải chi nội, thông trí bất đắc dụng kỳ trá, hiểm táo bất đắc quan kỳ nịnh, gian tà vô sở y. Viễn tại thiên lý ngoại, bất cảm dịch kỳ từ; thế tại lang trung, bất cảm tế thiện sức phi; triều đình quần hạ, trực thấu đan vi, bất cảm tương du việt. Cố trị bất túc nhi nhật hữu dư, thượng chi nhâm thế sử nhiên dã.

Xem thêm: Dịch vụ pháp chế doanh nghiệp thuê ngoài (luật sư nội bộ) của Công ty Luật TNHH Everest

Phạm Nhật Thăng, điều phối marketing online của Công ty Luật TNHH Everest, tổng hợp (tham khảo: Hàn Phi Tử, mưu lược tung hoành).