Pháp trị: Xem xét tác dụng, đánh giá công hiệu cúa của lời nói

Đốc kỳ dụng, khoá kì công

Khi nghe lời bàn của bề tôi, nhà vua nắm vững thuật thống trị sẽ xem xét tác dụng của lời nói, đánh giá công hiệu của nó, sau đó thưởng phạt dựa vào hệ quả phát sinh từ lời nói đó. Cho nên, thuyết khách không hữu dụng không được giữ lại triều đình. Nếu tài trí của viên quan không đủ để xử lý công việc, thì bãi miễn chữc vụ, thu hồi ấn quan của viên quan này. 

Ðồng thời, nhà vua sē truy tìm cǎn nguyên nguồn gốc người ta ǎn nói khoác lác, phù phiếm. Cho nên, người gian ác sẽ bị phát giác, chịu những lời trách mắng phẫn nộ. Không có cớ gì hiệu quả của công việc lại không khớp với những gì hắn đã nói trước đó, đó là lừa dối. Bề tôi dám lừa dối nhà vua, ắt bi trừng trị. Nhà vua thẩm xét lời bàn của bề tôi, tìm ra công hiệu, tác dụng của nó, nên những kẻ cùng bè phái không dám tâng bốc nhau trước mặt nhà vua.

Theo Hàn Phi Tử, điểm quan trọng không phải là xem người ta nói cái gì, mà phải xem lời nói đó có công hiệu thực tế gì. Nhà vua nghe lời bàn của bề  tôi, thì cần phải "đốc kỳ dụng, khoá kỳ công", tức là xem xét tác dụng của lời nói, đánh giá công hiệu của nó.

Về việc nghe lời nói của người khác ra sao, Hàn Phi Tử từng đưa ra một mưu trí mang tính cương līnh, “công dụng” của lời nói chính là tiêu chuẩn đánh giá chất lượng của lời nói. Hữu dụng thì lấy, vô dụng thì bỏ. Ðây là một mưu trí vẫn rất có ý nghĩa đối với ngày nay và nó cũng rất có giá trị đối với việc đề xướng chủ nghĩa thực tế. 

Nước Tề có một ẩn sĩ tên là Ðiền Trọng, ông là người thanh cao không ỷ vào người khác, cũng không muốn dốc sức làm việc cho người khác. 

Một hôm có người nước Tống tên là Khuất Cốc tới gặp ông, nói: Nghe nói tiên sinh rất có khí phách, không sống dựa vào người khác. Tôi vô cùng kính phục nên muốn tặng ngài một loại hồ lô. Trên đời này chỉ có một mình tôi biết cách gieo trồng loại hồ lô này, nó rất cứng và dày. Có thể nói, nó cúng như đá, còn dày tới mức không có thứ gì đâm thủng được. Nay tôi xin tặng nó cho ngài.

Nghe vậy, Ðiền Trọng lập tức nói không cần: Hồ lô đáng quý ở chỗ nó có thể dùng để đựng đồ. Nếu hồ lô dày tới mức không có thứ gì đâm thủng thì không thề bổ nó ra đựng đồ. Còn nó dày như đá thì cũng không thể rót rượu. Tôi lấy thứ hồ lô như thế phỏng có tác dụng gì?

Khuất Cốc nói rất khoái trá: Đúng vậy, tôi sẽ vứt nó đi.

Thì ra, Khuất Cốc mượn hình ảnh quả hồ lô cứng, châm biếm Điền Trọng: Người không sống dựa vào người khác, cũng không muốn giúp người khác,chẳng hữu dụng với đất nước, thì cũng chẳng khác nào loại hồ lô cứng, cần vứt bỏ ngay lập tức.

Mạnh Thường Quân nước Tề là một trong bốn công tử nổi tiếng nhất thời Chiến Quốc. Một lần Mạnh Thường Quân đi sứ nước Sở, Sở vương tặng ông một chiếc giường ngà voi, phái Đăng Đổ Trực hộ tống ông về nước Tề. 

Đây là một nhiệm vụ vất vả và khổ cực, Đăng Đồ Trực thực lòng không muốn đi, nhưng không thể từ chối mệnh lệnh của nhà vua.

Đăng Đò Trực bảo Công Tôn Tuất tuỳ tùng của Mạnh Thường Quân: Giường ngà voi trị giá những hai vạn bốn nghìn lượng, ngộ nhỡ xảy ra một chút sơ suất, nhà nguơi có bán cả vợ con đi cũng không bồi thường nổi. Nếu ngươi có cách giúp ta thoát khỏi chuyến đi vất vả này, ta sẽ tặng nhà ngươi thanh bảo kiếm tổ tiên để lại làm kỷ niệm.

Công Tôn Tuất nhận lời ngay, lập tức đi gặp Mạnh Thường Quân.

Công Tôn Tuất nói: Rất nhiều nước nhỏ muốn tặng ấn tướng cho ngài, nguyên nhân họ muốn ngài kiêm nhiệm chức tể tướng của nước họ là vì ngài biết chǎm lo cho những người bần cùng, biết xả thân trong tình thế khó khăn nguy ngập. Mọi người kính phục nhân nghĩa của ngài, ngưỡng mộ sự thanh liêm của ngài. Nhưng lần đầu tiên ngài tới nước Sở đã nhận giường ngà voi quý giá như thế, sau này ngài tới nước khác, họ sẽ lấy gì tặng ngài?

Mạnh Thường Quân đột nhiên tỉnh ngộ, nói: Lời ngươi nói rất đúng! Ta phải từ chối chiếc giường ngà voi của Sở vương.

Công Tôn Tuất thấy Mạnh Thường Quân tiếp nhận ý kiến của mình, bèn đi báo tin tốt với Đǎng Đồ Trực. Nhưng hắn còn chưa đi tới cửa nhỏ trong nội viên thì đã bị Mạnh Thường Quân gọi lại. 

Mạnh Thường Quân hỏi: Hôm nay ngươi bước đi khác hẳn mọi khi, ngẩng đầu sải bước, có chuyện gì khiến nguơi phấn khởi như thế?

Công Tôn Tuất thấy Mạnh Thường Quân nhận ra sơ hở của mình, cả người bỗng toát mô hôi lạnh, hắn đành phải khai báo đúng sự thật, nói: Thuộc hạ được người khác nhờ cậy, nếu thuộc hạ có thể khuyên ngài từ chối tiếp nhận giường ngà voi thì sẽ đuợc tặng một thanh kiếm cổ làm vật kỷ niệm.

Mạnh Thường Quân nghe Công Tôn Tuất nói hết sự tình, không trách tội hắn nhận hối lộ, cũng không thay đổi quyết định từ chối tặng phẩm, ông nói với mọi người rằng: Kinh thi nói, chỉ cần hái lá của vu tinh, lá của thổ qua, mà không cần rễ của chúng là sao. Vu tinh và thổ qua là hai loại rau, rễ và lá của chúng đều có thể ăn được, nhưng phần rễ thường khó ăn hơn, người hái rau không thể vì rễ cây xấu mà ngay cả lá cây cũng không cần. Từ nay về sau, bất luận là ai, chỉ cần đưa ra ý kiến có lợi cho ta, ta đều không hỏi đến động cơ.

Không lâu sau, Mạnh Thường Quân còn dán cáo thị trong nhà công cáo, tuyên bố: Phàm người có thể làm Điền Văn ta có được danh tiếng tốt đẹp hoặc ngăn chặn những việc làm sai lầm của ta, cho dù lời nói của người đó xuất phát từ việc nhận hối lộ của người ngoài hoặc bị người khác lợi dụng, thì cũng không can hệ gì, xin hãy khuyên rǎn ta.

Hàn Phi Tử - Bát kinh

Hữu đạo chi chủ thính ngôn đốc kỳ dụng, khoá kỳ công, công khoá nhi thưởng phạt sinh yên, cố vô dụng chi biện bất lưu triều. Nhậm sự giả tri bất túc dī trị chức, tắc phóng quan thu. Thuyết đại nhi khoa tắc cùng đoan, cố gian đắc nhi nộ. Vô cố nhi bất đáng vi vu, vu nhi tội. Thần ngôn tất hữu báo, thuyết tất trách dụng dā, cố bǎng đảng chi ngôn bất thượng vǎn.

Xem thêm: Dịch vụ pháp lý trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình của Công ty Luật TNHH Everest

Phạm Nhật Thăng, điều phối marketing online của Công ty Luật TNHH Everest, tổng hợp (tham khảo: Hàn Phi Tử, mưu lược tung hoành).