Kỹ năng của luật sư: tranh luận, đối đáp tại phiên tòa hình sự sơ thẩm

Bị hại, đương sự, người đại diện của họ trình bày ý kiến để bảo vệ quyền và lợi ích của mình; nếu có người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ thì người này có quyền trình bày, bổ sung ý kiến. Trường hợp vụ án được khởi tố theo yêu cầu của bị hại thì bị hại hoặc người đại diện của họ trình bày, bổ sung ý kiến sau khi Kiểm sát viên trình bày luận tội.

Bị cáo, người bào chữa, người tham gia tố tụng khác có quyền trình bày ý kiến, đưa ra chứng cứ, tài liệu và lập luận của mình để đối đáp với Kiểm sát viên về những chứng cứ xác định có tội, chứng cứ xác định vô tội; tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội; hậu quả do hành vi phạm tội gây ra; nhân thân và vai trò của bị cáo trong vụ án; những tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, mức hình phạt; trách nhiệm dân sự, xử lý vật chứng, biện pháp tư pháp; nguyên nhân, điều kiện phạm tội và những tình tiết khác có ý nghĩa đối với vụ án. Bị cáo, người bào chữa, người tham gia tố tụng khác có quyền đưa ra đề nghị của mình, có quyển đáp lại ý kiến của người khác. Luật sư cần phải nắm vững trình tự phát biểu khi tranh luận; quyền, nghĩa vụ của mình và người khác để tranh luận đạt hiệu quả.

Đối với luật sư, tranh luận tại phiên tòa có tầm quan trọng lớn nhất. Đây là giai đoạn luật sư được thể hiện tất cả quan điểm bào chữa, bảo vệ cho thân chủ nhằm thuyết phục Hội đồng xét xử chấp nhận, là giai đoạn quyết định việc bào chữa, bảo vệ của luật sư có thành công hay không. Vì vậy, để tranh luận đạt hiệu quả, luật sư cần thực hiện tốt các kỹ năng sau:

I- LUẬT SƯ BÀO CHỮA THEO DÕI KIỂM SÁT VIÊN TRÌNH BÀY LUẬN TỘI

Luật sư chăm chú nghe đại diện viện kiểm sát trình bày luận tội để nắm được nội dung của bản luận tội, trong đó Viện kiểm sát sử dụng những chứng cứ nào để buộc tội bị cáo, để xác định khung hình phạt, xác định vai trò, vị trí của các bị cáo trong vụ án, xác định thiệt hại, xác định tình tiết tăng nặng, tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị cáo và quan điểm của Viện kiểm sát đề nghị Hội đồng xét xử giải quyết vụ án. Quá trình nghe, luật sư cần phát hiện những điểm mâu thuẫn không hợp lý hoặc chưa chính xác trong lời luận tội.

Những điểm bất hợp lý đó có thể là đánh giá hành vi phạm tội của bị cáo phạm tội nặng hơn, thuộc khung hình phạt nặng hơn tội phạm thực tế đã thực hiện hoặc đánh giá sai vai trò, vị trí của thân chủ trong vụ án đồng phạm, đánh giá sai các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự áp dụng cho bị cáo, bỏ sót tình tiết giảm nhẹ không đề nghị áp dụng cho bị cáo... Luật sư ghi lại những điểm này cũng như ghi lại việc Kiểm sát viên kết luận về một tội phạm khác nhẹ hơn hoặc rút quyết định truy tố, đồng thời sửa nhanh bản bào chữa cho phù hợp.

Trường hợp bào chữa trong vụ án đồng phạm, luật sư bào chữa cho bị cáo khác được Hội đồng xét xử cho trình bày lời bào chữa trước thì luật sư lắng nghe xem trong lời bào chữa đó có điểm nào liên quan đến thân chủ mình, nhất là những tình tiết không có lợi cho thân chủ thì phần tích nhanh để tìm ra sự mâu thuẫn. Khi đến lượt mình bào chữa, luật sư trình bày phản biện lại ý kiến của Kiểm sát viên, đồng thời phản biện cả ý kiến của luật sư khác gây bất lợi cho thân chủ mình.

II- LUẬT SƯ HÌNH SỰ TRÌNH BÀY LUẬN CỨ BÀO CHỮA, LUẬN CỨ BẢO VỆ

Mặc dù Điều 322 Bộ Luật tố tụng hình sự năm 2015 quy định chủ tọa phiên tòa không được hạn chế thời gian tranh luận, phải tạo điều kiện cho Kiểm sát viên, bị cáo, người bào chữa, bị hại, người tham gia tố tụng khác tranh luận, trình bày hết ý kiến. Trình bày phần mở đầu bài bào chữa.

Trong phần mở đầu của bài bào chữa, luật sư cần tạo sự chú ý, gây ấn tượng ngay từ lúc mở đầu. Phong thái, khẩu khí, văn phong của luật sư đóng vai trò quan trọng nên luật sư phải chú ý đến “không gian” pháp đình đông người hay ít người tham gia, có nhiều cơ quan thông tấn, báo chí và phóng viên tham dự không để lựa chọn cách mở đầu bào chữa cho phù hợp, thu hút sự chú ý của Hội đồng xét xử và những người tham dự. Luật sư cần giới thiệu rõ tên mình, Văn phòng (Công ty luật) nơi mình đang hoạt động, Đoàn Luật sư nơi mình tham gia, sau đó nêu lý do mà luật sư tham gia bào chữa cho thân chủ như được mời tham gia, được chỉ định tham gia hoặc tự nguyện bào chữa miễn phí cho thân chủ. Tùy từng trường hợp, trong phần mở đầu, luật sư có thể bày tỏ sự cảm ơn tới các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng đã tạo điều kiện thuận lợi cho luật sư tác nghiệp. Đối với vụ án đặc biệt nghiêm trọng, dư luận quan tâm, luật sư có thể nêu những cảm nhận, những khó khăn khi nhận bào chữa cho bị cáo, nêu những yếu tố ảnh hưởng, tác động đến quá trình giải quyết vụ án của các cơ quan tiến hành tố tụng, nêu quan điểm chung của cải cách tư pháp cần quán triệt để bảo đảm xét xử đúng người đúng tội, đúng pháp luật.

Tử hình vẫn phải có người bào chữa nên việc luật sư bào chữa cho bị cáo cũng là thể hiện chính sách hình sự của nhà nước tôn trọng quyền con người, quyền công dân.

1- Luật sư trình bày nội dung bào chữa

Trước khi đưa ra các quan điểm bào chữa, luật sư nêu tóm tắt thật ngắn gọn diễn biến, nội dung vụ án theo mô tả của bản cáo trạng, kết luận của cáo trạng. Có thể dẫn ra những tài liệu, chứng cứ mà Viện kiểm sát sử dụng để buộc tội bị cáo, sau đó nêu rõ luật sư không đồng ý với những điểm buộc tội nào trong bản cáo trạng. Luật sư lần lượt bào chữa theo từng vấn đề của vụ án sao cho Hội đồng xét xử có thể hiểu, nắm được quan điểm bào chữa của luật sư và chấp nhận đề xuất mà luật sư đưa ra. Tùy từng vụ án, nếu thấy có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng trong điều tra, truy tố làm cho kết quả điều tra không phản ánh đúng sự thật vụ án, luật sư cần trình bày trước vấn đề này; nếu chỉ là vi phạm nhỏ, luật sư bào chữa sâu những vấn đề chứng cứ của vụ án, phân tích chỉ rõ điểm bất hợp lý, mâu thuẫn của các chứng cứ buộc tội đối với thân chủ của mình, đưa ra tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho thân chủ. Căn cứ vào định hướng bào chữa, luật sư kết hợp hài hòa việc đi sâu vào tố tụng hay chứng cứ của vụ án hoặc kết hợp cả hai trong khi bào chữa.

- Nếu bào chữa cho bị cáo theo hướng không phạm tội:

Luật sư đi sâu phân tích làm rõ từng chứng cứ mà Viện kiểm sát đã sử dụng để buộc tội bị cáo là không có cơ sở, đồng thời phân tích các chứng cứ gỡ tội là có cơ sở tin cậy. 

- Luật sư bào chữa theo hướng giảm nhẹ trách nhiệm hình sự:

Trường hợp bào chữa cho bị cáo theo một tội danh hoặc khung hình phạt nhẹ hơn tội danh và khung hình phạt mà Viện kiểm sát đã truy tố, luật sư cần tập trung phân tích các tình tiết liên quan tới cấu thành tội phạm, các tình tiết định khung hình phạt, đối chiếu với quy định của Bộ Luật hình sự chỉ ra những điểm chưa hợp lý trong xác định tội danh và khung hình phạt của bản cáo trạng. Đồng thời, luật sư chỉ rõ với các chứng cứ được thẩm tra tại phiên tòa thì hành vi của bị cáo chỉ cấu thành một tội phạm khác nhẹ hơn hoặc thuộc khung hình phạt nhẹ hơn so với cáo buộc của Viện kiểm sát và đề nghị Hội đồng xét xử chuyển sang tội danh khác nhẹ hơn hoặc khung hình phạt khác nhẹ hơn.

Trong vụ án mà bị cáo có trách nhiệm bồi thường thiệt hại, luật sư cần phần tích để đề nghị Hội đồng xét xử không chấp nhận những yêu cầu đòi bồi thường không có căn cứ hoặc không phù hợp của bị hại và nguyên đơn dân sự.

- Luật sư bào chữa theo hướng yêu cầu trả hồ sơ điều tra bổ sung

Luận cứ bào chữa cần phân tích sâu về những điểm sau thu thập đủ chứng cứ để chứng minh tình tiết của hành vi phạm tội, lỗi của bị cáo, tuổi chịu trách nhiệm hình sự, mục đích, động cơ phạm tội;

(i) Thiếu chứng cứ xác định tình tiết giảm nhẹ và nhân thân của bị cáo;

(ii) Việc định giá tài sản làm căn cứ buộc tội bị cáo chưa chính xác;

(iii) Việc khởi tố, điều tra, truy tố vi phạm nghiêm trọng về thủ tục

Những chứng cứ khẳng định hành vi phạm tội của bị cáo như cáo buộc của Viện kiểm sát nếu bị cáo chối tội; phân tích làm tăng thêm trách nhiệm hình sự của bị cáo (đề nghị bổ sung tình tiết tăng nặng mà VKS chưa để nghị áp dụng, đề nghị chuyển sang tội danh khác nặng hơn hoặc áp dụng khung hình phạt khác nặng hơn); phân tích làm rõ thiệt hại của thân chủ do hành vi phạm tội gây đó, luật sư đưa ra những luận điểm bảo vệ có lợi nhất cho thân chủ. Tùy vào nội dung luận cứ bảo vệ, luật sư có thể đề nghị Hội đồng xét xử trả hồ sơ điều tra bổ sung để xét xử bị cáo về tội phạm nặng hơn, xét xử bị cáo theo khung hình phạt nặng hơn, chấp nhận yêu cầu bồi thường thiệt hại của bị hại…

Để thực hiện tốt việc bào chữa cho bị cáo hoặc bảo vệ cho các đương sự, luật sư cần trình bày mạch lạc, rõ ràng, thể hiện sự hùng biện, phân tích đánh giá làm rõ từng vấn đề có lý, có tình nhằm thuyết phục Hội đồng xét xử. Luật sư cần lưu ý khi trình bày như sau:

Luật sư bào chữa trình bày lời bào chữa, bảo vệ theo dàn ý đề cương đã chuẩn bị làm toát lên các vấn đề cần bào chữa, bảo vệ, tránh sự dông dài hoặc bỏ sót những điểm quan trọng.

Khi trình bày bản bào chữa, bảo vệ, luật sư không nên lệ thuộc quá nhiều vào đề cương viết sẵn. Bản luận cứ chỉ dùng để luật sư xác định các nội dung cơ bản cần bào chữa, bảo vệ nên luật sư không được đọc nguyên văn từ đầu đến cuối. Nếu luật sư cứ “dán mắt” đọc bản bào chữa, bảo vệ sẽ làm mất hết tính chủ động, sáng tạo và luật sư đã tự tước bỏ sự cảm hóa, thuyết phục lớn lao của lời nói khi kết hợp với ngữ điệu, ngôn ngữ hình thể, biểu lộ qua ánh mắt, nét mặt và cử chỉ khác. Trong trường hợp cần thiết phải bảo đảm sự chính xác của các số liệu, sự việc thì luật sư có thể đọc nhưng vẫn phải kết hợp với việc giải thích đề Hội đồng xét xử hiểu rõ từng vấn đề.

Luật sư trình bày rõ ràng, dõng dạc, nói đủ nghe, tránh nói quá nhanh hoặc quá nhỏ để Hội đồng xét xử hiểu được chính xác nội dung bào chữa, bảo vệ. Giọng nói cần có ngữ điệu phù hợp, nhấn mạnh vào những vấn đề quan trọng, thể hiện được nhiệt huyết của luật sư đối với việc bào chữa, bảo vệ để thu hút sự chú ý và đồng tình của Hội đồng xét xử.

Khi cần chứng minh một vấn đề nào đó của vụ án có lợi cho thân chủ của mình, luật sư phải đưa ra các lý lẽ, lập luận chặt chẽ, kết hợp với việc viện dẫn các tài liệu, chứng cứ trong hồ sơ hoặc văn bản pháp luật tránh việc chỉ bình luận một chiều theo ý chủ quan của mình mà không đưa ra được tài liệu viện dẫn.

Xem thêm: Dịch vụ luật sư bào chữa trong vụ án hình sự của Công ty Luật TNHH Everest

3- Luật sư bào chữa trình bày phần kết luận của luận cứ bào chữa

Tùy thuộc nội dung bào chữa có thể đó là vấn đề về tội danh nhẹ hơn, khung hình phạt nhẹ hơn, nhiều tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, nhân thân tốt, điều kiện hoàn cảnh gia đình khó khăn hoặc còn đang đi học phổ thông để Hội đồng xét xử xem xét. Nếu bảo vệ cho bị hại trong trường hợp bị cáo chối tội, luật sư phải chốt lại những vấn đề thuộc về trách nhiệm hình sự của bị cáo (tội danh, khung hình phạt, tình tiết tăng nặng hoặc không thừa nhận tình tiết giảm nhẹ do luật sư của bị cáo đưa ra...); chốt lại những khoản thiệt hại cần được bồi thường của bị hại. Từ những điểm rút lại đó, luật sư đưa ra từng kiến nghị cụ thể bảo vệ cho thân chủ để Hội đồng xét xử xem xét khi nghị án.

Trước khi dừng lời, luật sư cần biểu thị sự tin tưởng vào phán quyết của Hội đồng xét xử để tranh thủ sự ủng hộ của Hội đồng khi nghị án. Trong những vụ án được dư luận quan tâm, luật sư cần nhấn mạnh sự tác động của việc xét xử vụ án đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội và cải cách tư pháp.

Sự nhạy bén, khả năng phán đoán, phát hiện, tổng hợp vấn đề, khả năng lập luận cũng như hùng biện của luật sư. Trong quá trình đối đáp, luật sư phải xử lý nhiều tình huống phát sinh từ phía Kiểm sát viên cũng như người tham gia tố tụng đưa ra. Lời đối đáp cần ngắn gọn, mâu thuẫn trong ý kiến của phía đối tụng, khẳng định tính đúng đắn trong quan điểm của mình thể hiện bản lĩnh của luật sư. Chính điều này đã tác động đến tình cảm, tâm lý và nhận thức của Hội đồng xét xử để có những quyết định có lợi cho bị cáo.

Đặc điểm của đối đáp là luật sư phải trả lời ngay những vấn đề mình không đồng ý mà không có nhiều thời gian suy nghĩ, chuẩn bị từ trước. Do vậy, muốn đối đáp kịp thời, luật sư phải tập trung lắng nghe, phát hiện những điểm mâu thuẫn, không hợp lý trong ý kiến của phía bên kia, ghi chép nhanh, đánh dấu những điểm cần phải đáp lại, đồng thời suy nghĩ chuẩn bị ngay các lý lẽ sẽ trình bày khi đáp lại. Khi đối đáp, một mặt, luật sư sử dụng các chứng cứ của vụ án đã được thẩm tra tại phiên tòa, đồng thời phải triệt để sử dụng những điểm mâu thuẫn, những vấn đề do bên đối tụng đưa ra nhưng có thể vận dụng để bảo vệ tốt cho thân chủ của mình.

Trong khi đối đáp, không khí tại phiên tòa thường căng thẳng do các bên đều muốn bảo vệ quan điểm của mình, bác bỏ quan điểm của phía bên kia. Trong mọi trường hợp, luật sư đều phải bình tĩnh, tôn trọng sự điều khiển của chủ tọa phiên tòa, tôn trọng người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng khác; tuyệt đối không tỏ thái độ cay cú, ăn thua, lợi dụng quyền tranh luận để có lời lẽ miệt thị, đả kích, xúc phạm hoặc mạt sát, cãi nhau tay đôi với người tham gia tranh luận. Luật sư có nghĩa vụ tôn trọng văn hóa pháp đình, không được có lời lẽ, hành vi xúc phạm cá nhân, tổ chức tại phiên tòa và luật sư đồng nghiệp bảo vệ cho bên đối lập. Tuy vậy, tôn trọng văn hóa pháp đình không có nghĩa là không dám lên tiếng trước những hành vi hoặc cách hành xử không đúng mực của người có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Sự ứng xử văn minh, lịch sự nhưng vẫn toát lên tố chất, bản lĩnh nghề nghiệp của luật sư sẽ giúp cho luật sư nhận được sự tôn trọng từ phía Hội đồng xét xử và đặc biệt là chính thân chủ mà mình có trách nhiệm bảo vệ.

Ghi rõ những căn cứ xác định bị cáo không có tội và việc giải quyết khôi phục danh dự, quyền và lợi ích hợp pháp của họ theo quy định của pháp luật. Bản án phải phân tích lý do Hội đồng xét xử không chấp nhận những chứng cứ buộc tội, chứng cứ gỡ tội, yêu cầu, đề nghị của Kiểm sát viên, bị cáo, người bào chữa, bị hại, đương sự và người đại diện, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ đưa ra. Bản án phải phân tích tính hợp pháp của các hành vi, quyết định tố tụng của Điều tra viên, Kiểm sát viên, người bào chữa trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử. Vì vậy, khi chủ tọa đọc bản án, luật sư phải chú ý lắng nghe để hiểu rõ nhận định của Hội đồng xét xử, phát hiện những nhận định, đánh giá nào không đúng về ý kiến bào chữa của mình, không đúng hành vi phạm tội, vai trò, vị trí trong vụ án, tình tiết tăng nặng, tình tiết nhẹ, nhân thân của bị cáo gây bất lợi cho thân chủ, cũng như việc áp dụng pháp luật không đúng ảnh hưởng đến thân chủ.

Dùng làm cơ sở trao đổi với thân chủ về việc thực hiện quyền kháng cáo bản án, quyết định của Tòa án.

Xem thêm: Dịch vụ pháp lý trong lĩnh vực hình sự của Công ty Luật TNHH Everest 

III- NHỮNG VIỆC LUẬT SƯ BÀO CHỮA CẦN LÀM SAU PHIÊN TÒA HÌNH SỰ SƠ THẨM

Theo quy định tại Điều 258 Bộ Luật tố tụng hình sự năm 2015, người bào chữa, bị hại, đương sự, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, đương sự hoặc đại diện của những người đó có quyền xem biên bản phiên tòa. Nếu có người yêu cầu ghi những sửa đổi, bổ sung vào biên bản phiên tòa thì Thư ký Tòa án phải ghi sửa đổi, bổ sung đó vào biên bản phiên tòa. Vì vậy, sau khi Tòa tuyên án, nếu thấy cần thiết, luật sư đề nghị được thực hiện quyền này. Khi đọc biên bản phiên tòa, luật sư chú ý những câu hỏi, câu trả lời của thân chủ hoặc của người khác liên quan đến thân chủ mình có được ghi đúng như diễn biến tại phiên tòa hay không; các ý kiến, quan điểm của luật sư có được ghi đầy đủ không. Nếu biên bản ghi không đúng với diễn biến của phiên tòa, gây bất lợi cho thân chủ, luật sư đề nghị sửa đổi, bổ sung cho đúng với diễn biến tại phiên tòa. Trong trường hợp đề nghị không được chấp nhận và cũng không thấy chủ tọa phiên tòa nêu rõ lý do và ghi vào biên bản phiên tòa thì luật sư ghi các yêu cầu sửa đổi, bổ sung gửi cho Tòa án đưa vào hồ sơ vụ án.

Giải thích cho thân chủ hoặc người thân của họ về những điểm có sai sót của bản án, quyết định và trao đổi với họ về việc có nên kháng cáo hay không kháng cáo thì có lợi. Nếu cần phải kháng cáo thì kháng cáo theo hướng nào, đồng thời giúp đỡ thân chủ thực hiện việc kháng cáo. Trường hợp thân chủ là người dưới 18 tuổi, người có nhược điểm về thể chất hoặc tâm thần thì quyết định việc kháng cáo hay không kháng cáo.

Xem thêm: Tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản

Luật sư Nguyễn Thị Yến - Phó giám đốc của Công ty Luật TNHH Everest, tổng hợp (tham khảo: Giáo trình Kỹ năng của Luật sư khi tham gia giải quyết vụ án hình sự - Học viện Tư pháp và một số nguồn khác).