Phòng vệ chính đáng trong luật hình sự Việt Nam

1- Điều kiện của phòng vệ chính đáng trong luật hình sự

[a] Cơ sở làm phát sinh quyền phòng vệ chính đáng

Theo quy định của Điều 22 Bộ luật hình sự năm 2015, quyền phòng vệ phát sinh khi "đang có hành vi xâm phạm" quyền hoặc lợi ích chính đáng của cá nhân hoặc lợi ích của Nhà nước, của cơ quan, tổ chức. Nếu coi hành vi xâm phạm là sự tấn công của con người thì cơ sở làm phát sinh quyền phòng  vệ là sự tấn công của con người đang hiện hữu.

Như vậy, chỉ có thể nói đến phòng vệ chính đáng khi có hành vi của con người đang gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại cho xã hội, có thể cho người dân, cho Nhà nước, cơ quan hoặc tổ chức. Thiệt hại đe dọa gây ra có thể cho quyền nhân thân (tính mạng, sức khoẻ, nhân phẩm,...) hoặc cho quyền sở hữu. 

Hành vi xâm phạm có thể thoả mãn các dấu hiệu của một cấu thành tội phạm nhưng không bắt buộc phải như vậy. Có hành vi không cấu thành tội phạm nhưng vẫn đòi hỏi phải được ngăn chặn kịp thời để tránh thiệt hại như hành vi đâm, chém người khác của người không có năng lực trách nhiệm hình sự do mắc bệnh tâm thần. Hơn nữa, khi đứng trước hành vi xâm phạm, không phải trong trường hợp nào cũng khẳng định được ngay đó là tội phạm hay không phải là tội phạm.

Hành vi xâm phạm là cơ sở của quyền phòng vệ chính đáng khi còn đang xảy ra hoặc đe dọa sẽ xảy ra ngay tức khắc."Đang xảy ra" hoặc "đe dọa sẽ xảy ra ngay tức khắc" là hai khả năng khác nhau của trường hợp mà bộ luật hình sự gọi là "đang" có hành vi xâm phạm.

- Về khả năng thứ nhất: Điều luật đòi hỏi hành vi xâm phạm phải đang xảy ra vì khi hành vi xâm phạm đã thực sựchấm dứt thì cũng có nghĩa không đòi hỏi phải có hành vi ngăn chặn. Sự phòng vệ lúc này không phù hợp với mục đích của phòng vệ chính đáng.

Trường hợp phòng vệ khi hành vi xâm phạm đã thực sự chấm dứt được luật hình sự gọi là phòng vệ "quá muộn". Trách nhiệm hình sự trong trường hợp này được giải quyết như trường hợp bình thường nếu đã cố ý phòng vệ quá muộn. Đối với trường hợp phòng vệ "quá muộn" do nhầm tưởng thì trách nhiệm được giải quyết như các trường hợp sai lầm khác.

Hành vi phòng vệ xảy ra sau khi sự tấn công đã kết thúc vẫn có thế được coi là phòng vệ chính đáng nếu sự phòng vệ đi liền ngay sau sự tấn công để khắc phục thiệt hại do hành vi xâm phạm đã gây ra.

Ví dụ: Người bị cướp giật đã đuổi theo và dùng vũ lực chống lại người cướp giật để lấy lại tài sản vừa bị cướp giật.

- Về khả năng thứ hai: Khi hành vi xâm phạm chưa xảy ra nhưng có biêu hiện hành vi này sẽ xảy ra ngay tức khắc thì cũng cho phép phòng vệ. Sự cho phép này là cần thiết để tạo điều kiện chủ động cho người phòng vệ ngăn chặn kịp thời và có hiệu quả hành vi xâm phạm. Nếu chưa có biểu hiện hành vi xâm phạm sẽ xảy ra ngay tức khắc mà đã phòng vệ thì bị coi là phòng vệ "quá sớm" và TNHS trong trường hợp này được giải quyêt như trường hợp phòng vệ "quá muộn".

[b] Nội dung và phạm vi của quyền phòng vệ chính đáng

Theo Điều 22 Bộ luật hình sự năm 2015, hành vi chống trả của người phòng vệ phải nhằm vào người đang có hành vi xâm phạm, vì có như vậy mới đạt được mục đích của phòng vệ chính đáng là ngăn chặn hành vi xâm phạm, ngăn ngừa hoặc hạn chế thiệt hại mà hành vi này có thể gây ra. Sự chống trả này của người phòng vệ có thể trực tiếp nhằm vào người tấn công (tính mạng, sức khoe, tự do) hoặc có thể chỉ nhằm vào công cụ, phương tiện phạm tội mà người đó đang sử dụng. Dù bằng cách nào thì sự chống trả đều có thể gây thiệt hại nhất định cho người có hành vi xâm phạm.

Sự chống trả của người phòng vệ, theo Điều 22 Bộ luật hình sự năm 2015 là sự chống trả "cần thiết". Điều này có nghĩa biện pháp chống trả của người phòng vệ (phương tiện, phương pháp, thiệt hại) đặt trong hoàn cảnh cụ thể phải là biện pháp cần thiết để có thể ngăn chặn được hành vi xâm phạm, ngăn ngừa hoặc hạn chế thiệt hại mà hành vi này có thể gây ra.

Như vậy, khi xác định phòng vệ chính đáng, không được phép so sánh đơn thuần giữa thiệt hại đã gây ra cho người có hành vi xâm phạm và thiệt hại mà người có hành vi này đe dọa gây ra. Phòng vệ chính đáng không phải là biện pháp trả thù mà là biện pháp ngăn chặn kịp thời hành vi có tính gây thiệt hại cho xã hội. Mục đích này chỉ có thể đạt được trong nhiều trường hợp bằng cách phải gây ra thiệt hại lớn hơn cho người có hành vi xâm phạm. Việc đặt vấn đề so sánh hai thiệt hại trong nhiều trường hợp cũng không thực tế, vì có thể tính chất của hai loại thiệt hại - thiệt hại bị đe dọa gây ra và thiệt hại mà người phòng vệ gây ra hoàn toàn khác nhau như trong trường hợp phòng vệ đối với hành vi hiếp dâm. Tuy nhiên, thiệt hại gây ra cho người có hành vi xâm phạm là một yếu tố thể hiện tính chất và mức độ của hành vi chống trả cho nên chỉ được phép ở mức độ nhất định để có thể đảm bảo tính cần thiết của sự chống trả.

Tóm lại, phòng vệ chính đáng đòi hỏi biện pháp chống trả nói chung (trong đó bao gồm có phương tiện, phương pháp và thiệt hại) là biện pháp cần thiết, phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi xâm phạm đặt trong hoàn cảnh cụ thể.

Để đánh giá sự cần thiết và phù hợp này, trước hết cần phải dựa vào những căn cứ sau:

 - Tính chất của quan hệ xã hội bị đe dọa xâm phạm;

 - Mức độ thiệt hại bị đe doạ gây ra;

 - Sức mạnh và sức mãnh liệt của hành vi xâm phạm;

 - Tính chất và mức độ nguy hiểm của phương pháp và phương tiện hay công cụ mà người có hành vi xâm phạm sử dụng;

 - Khả năng phòng vệ của người phòng vệ đặt trong hoàn cảnh cụ thể v.v..

 - Việc đánh giá này trong thực tế là việc hết sức phức tạp.

 - Điều đó đối với người phòng vệ lại càng không phải là đơn giản:"... người phải phòng vệ có khi không thể có điều kiện để bình tĩnh lựa chọn được chính xác phương pháp, phương tiện chông trả thích hợp, nhất là trong trường hợp họ bị tấn công bất ngờ"

Do vậy, sự cần thiết nói trong phòng vệ chính đáng chỉ đòi hỏi là sự cần thiết tương đối. Trường hợp không cần thiết nhưng sự không cần thiết đó không rõ ràng cũng được coi là trường hợp cần thiết

Xem thêm: Dịch vụ pháp lý trong lĩnh vực hình sự của Công ty Luật TNHH Everest

2- Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng trong luật hình sự

Khoản 2 Điều 22 Bộ luật hình sự năm 2015 quy định: "Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi xâm hại".

Đây là trường hợp "... Người phòng vệ đã dùng những phương tiện và phương pháp gây ra thiệt hại quá đáng cho người xâm hại mà tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi xâm hại cũng như hoàn cảnh cụ thể chưa đòi hỏi phải dùng các phương tiện và phương pháp đó".

Người phòng vệ trong những trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng phải chịu trách nhiệm hình sự nếu có lỗi đối với việc vượt quá của mình. Tuy nhiên, trách nhiệm hình sự không như những trường hợp bình thường. Điều 51 Bộ luật hình sự năm 2015 đã coi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự.

Xem thêm: Dịch vụ luật sư riêng của Công ty Luật TNHH Everest

3- Phòng vệ tưởng tượng trong luật hình sự

Phòng vệ tưởng tượng là trường hợp do lầm tưởng người khác đang có hành vi xâm phạm nên đã phòng vệ, gây thiệt hại cho họ.

Phòng vệ tưởng tượng là dạng sai lầm về sự việc.

Với tính chất là một trường hợp sai lầm, phòng vệ tưởng tượng theo nghĩa rộng bao gồm những khả năng sau:

- Hoàn toàn không có hành vi xâm phạm nhưng nhầm tưởng có hành vi này;

- Có hành vi xâm phạm nhưng nhầm lẫn người thực hiện hành vi này;

- Có hành vi xâm phạm nhưng sai lầm trong việc đánh giá tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi này nên đã vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng;

- Sai lầm trong việc xác định thời điểm nên đã phòng vệ quá sớm hoặc quá muộn.

Theo nghĩa hẹp là nghĩa được thừa nhận từ trước đến nay thì phòng vệ tưởng tượng chỉ bao gồm khả năng thứ nhất và khả năng thứ hai nêu trên.

Cũng như phòng vệ " quá sớm" và phòng vệ "quá muộn", phòng vệ tưởng tượng không phải là phòng vệ chính đáng vì không có cơ sở của quyền phòng vệ. Do vậy, vấn đề trách nhiệm hình sự vẫn được đặt ra và được giải quyết như trường hợp sai lầm khác.

Xem thêm: Về Công ty Luật TNHH Everest

4- Khuyến nghị của Công ty Luật TNHH Everest

[a] Bài viết Phòng vệ chính đáng trong luật hình sự Việt Nam được chuyên gia của Công ty Luật TNHH Everest thực hiện nhằm mục đích nghiên cứu khoa học hoặc phổ biến kiến thức pháp luật, hoàn toàn không nhằm mục đích thương mại.

[b] Bài viết Phòng vệ chính đáng trong luật hình sự Việt Nam có sử dụng những kiến thức hoặc ý kiến của các chuyên gia được trích dẫn từ nguồn đáng tin cậy. Tại thời điểm trích dẫn những nội dung này, chúng tôi đồng ý với quan điểm của tác giả. Tuy nhiên, quý vị chỉ nên coi đây là những thông tin tham khảo, bởi nó có thể chỉ là quan điểm cá nhân người viết.

[c] Trường hợp cần giải đáp thắc mắc về vấn đề có liên quan, hoặc cần ý kiến pháp lý, hoặc thuê Luật sư tư vấn cho vụ việc cụ thể, Quý vị vui lòng liên hệ với Luật sư, chuyên gia của Công ty Luật TNHH Everest qua Tổng đài tư vấn pháp luật: (024) 66 527 527, E-mail: info@everest.org.vn.