Thủ tục giải quyết vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài

I- Vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài

Sự phát triển đa dạng và phong phú của các quan hệ dân sự, hôn nhân gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động (gọi chung là quan hệ dân sự), cùng với quá trình hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng dẫn đến các tranh chấp, yêu cầu có yếu tố nước ngoài mà toà án phải thụ lí giải quyết ngày càng nhiều như tranh chấp, yêu cầu có đương sự là người nước ngoài hoặc người Việt Nam định cư ở nước ngoài, có tài sản ở nước ngoài, căn cứ làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quan hệ dân sự có tranh chấp xảy ra ở nước ngoài V.V.. Các tranh chẩp, yêu cầu này được gọi là vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài.

Vụ việc dân sự có yếu tổ nước ngoài là vụ việc dân sự có ít nhất một trong các đương sự là cá nhân, cơ quan, tổ chức nước ngoài, các bên tham gia đều là công dân, cơ quan, tổ chức Việt Nam nhưng việc xác lập, thay đổi, thực hiện hoặc chấm dứt quan hệ đó xảy ra tại nước ngoài; các bên tham gia đều là công dân, cơ quan, tổ chức Việt Nam nhưng đối tượng của quan hệ dân sự đó ở nước ngoài (Điều 464 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015).

II- Những quy định chung về giải quyết vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài

1- Nguyên tắc giải quyết vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài

Việc giải quyết vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài phải trên cơ sở nguyên tắc bảo đảm thực hiện các đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước về phát triển kinh tế, mở rộng quan hệ quốc tế; bảo đảm chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ quốc gia, bình đẳng và cùng có lợi.

Toà án Việt Nam giải quyết vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài trên cơ sở nguyên tắc không phân biệt đối xử giữa các bên đương sự. Khi tham gia tố tụng dân sự, cá nhân, cơ quan, tổ chức nước ngoài có quyền, nghĩa vụ tố tụng như công dân, cơ quan, tổ chức Việt Nam.

Ngoài ra, việc giải quyết vụ việc dân sự cớ yếu tố nước ngoài phải trên cơ sở tôn trọng các điều ước quốc tế mà Việt Nam kí két hoặc gia nhập và tuân thủ các quy định của pháp luật Việt Nam. Đối với các nước có hiệp định tương trợ tư pháp với Việt Nam thì việc thụ lí giải quyết các vụ việc dân sự có yểu tổ nước ngoài phải tuân theo các quy định của hiệp định tương trợ tư pháp mà Nhà nước ta đã kí kết. Đối với các nước chưa có hiệp định tương trợ tư pháp với Việt Nam thì việc thụ lí giải quyết sẽ tuân theo pháp luật Việt Nam (Điều 2 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015).

Theo quy định tại Điều 464 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 thì thẩm quyền, trình tự, thủ tục giải quyết các vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài được thực hiện theo quy định tại Chương XXXVIII Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015. Trường hợp Chương này không quy định thì áp dụng các quy định khác liên quan của Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 như quy định về thủ tục khởi kiện và thụ lí, lập hồ sơ, hoà giải, xét xử sơ thẩm, thủ tục phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm V.V.. của Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 để giải quyết.

2- Xác định thẩm quyền giải quyết vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài

Việc xác định thẩm quyền giải quyết vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài theo nguyên tắc vừa phải căn cứ vào các điều ước quốc tế mà Việt Nam đã kí kết hoặc gia nhập vừa phải căn cứ vào pháp luật trong nước. Đối với các nước có hiệp định tương trợ tư pháp với Việt Nam thì việc xác định thẩm quyền của toà án giải quyết vụ việc dân sự có yểu tố nước ngoài tuân theo các quy định trong các hiệp định tương trợ tư pháp đó. Đối với các nước chưa có hiệp định tương trợ tư pháp với Việt Nam thì phải căn cứ vào các quy định của pháp luật Việt Nam tại Chương III và Chương XXXVIII Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 để xác định thẩm quyền cụ thể của toà án trong việc giải quyết vụ việc có yếu tổ nước ngoài.

Theo Điều 469 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 thì toà án Việt Nam giải quyết vụ việc dân sự có yếu tổ nước ngoài trong các trường hợp sau:

- Bị đơn là cá nhân cư trú, làm ăn, sinh sống lâu dài tại Việt Nam;

- Bị đơn ỉà cơ quan, tổ chức có trụ sở tại Việt Nam hoặc bị đơn là cơ quan, tổ chức có chi nhánh, văn phòng đại diện tại Việt Nam đối với các vụ việc liên quan đến hoạt động của chi nhánh, văn phòng đại diện của cơ quan, tổ chức đó tại Việt Nam;

- Bị đơn có tài sản trên lãnh thổ Việt Nam;

- Vụ việc li hôn mà nguyên đơn hoặc bị đơn là công dân Việt Nam hoặc các đương sự là người nước ngoài cư trú, làm ăn, sinh sổng lâu dài tại Việt Nam;

- Vụ việc về quan hệ dân sự mà việc xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó xảy ra ở Việt Nam, đối tượng của quan hệ đó là tài sản trên lãnh thổ Việt Nam hoặc công việc được thực hiện trên lãnh thổ Việt Nam;

- Vụ việc về quan hệ dân sự mà việc xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó xảy ra ở ngoài lãnh thổ Việt Nam nhưng có liên quan đến quyền và nghĩa vụ của cơ quan, tổ chức, cá nhân Việt Nam hoặc có trụ sở, nơi cư trú tại Việt Nam.

- Ngoài ra, đổi với một số vụ việc dân sự có yểu tổ nước ngoài, Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 của Việt Nam quy định chỉ có toà án Việt Nam mới có thẩm quyền giải quyết. Theo Điều 470 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015, những vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài thuộc thẩm quyền giải quyết riêng biệt của toà án Việt Nam bao gồm những vụ án dân sự và việc dân sự sau:

- Những vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài thuộc thẩm quyền giải quyết riêng biệt của toà án Việt Nam bao gồm:

+ Vụ án dân sự có liên quan đến quyền đối với tài sản là bất động sản có trên lãnh thổ Việt Nam;

+ Vụ án li hôn giữa công dân Việt Nam với công dân nước ngoài hoặc người không quốc tịch, nếu cả hai vợ chồng cư trú, làm ăn, sinh sổng ở Việt Nam.

+ Vụ án dân sự khác mà các bên được lựa chọn toà án Việt Nam để giải quyết theo pháp luật Việt Nam hoặc điều ước quốc tế mà Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên và các bên đồng ý lựa chọn toà án Việt Nam.

- Những việc dân sự có yếu tố nước ngoài thuộc thẩm quyền giải quyết riêng biệt của toà án Việt Nam bao gồm:

- Các yêu cầu không có tranh chấp phát sinh từ quan hệ pháp luật dân sự quy định tại khoản 1 Điều này;

- Xác định một sự kiện pháp lí, nếu sự kiện đó xảy ra trên lãnh thổ Việt Nam;

- Tuyên bố công dân Việt Nam hoặc người nước ngoài cư trú tại Việt Nam bị mất tích, đã chết nếu việc tuyên bố đó có liên quan đến việc xác lập quyền, nghĩa vụ của họ trên lãnh thổ Việt Nam, trừ trường hợp điều ước quốc tế mà Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên có quy định khác;

- Tuyên bố người nước ngoài cư trú tại Việt Nam bị hạn chế năng lực hành vi dân sự, mất năng lực hành vi dân sụ nếu việc tuyên bố đó có liên quan đến việc xác lập quyền, nghĩa vụ của họ trên lãnh thổ Việt Nam;

- Công nhận tài sản có trên lãnh thổ Việt Nam là vô chủ, công nhận quyền sở hữu của người đang quản lí đối với bất động sản vô chủ trên lãnh thổ Việt Nam.

- Theo quy định tại Điều 471 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015, khi vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài đã được toà án Việt Nam thụ lí, giải quyết theo đúng quy định về thẩm quyền thì thẩm quyền đó không thể bị thay đổi vì bất cứ lí do gì, kể cả khi đương sự thay đổi quốc tịch, thay đổi nơi cư trú, địa chỉ hoặc có những tình tiết mới làm cho vụ việc dân sự đó thuộc thẩm quyền giải quyết của toà án khác của Việt Nam hoặc toà án nước khác. Đây là nguyên tắc quan trọng trong tố tụng dân sự quốc tể được nhiều nước áp dụng để tránh tình trạng đương sự cố tình thay đổi quốc tịch, thay đổi nơi cư trú hoặc tạo ra những tình tiết mới để lẩĩi tránh việc xét xử của toà án.

3- Xác định năng lực pháp luật tố tụng dân sự và năng lực hành vi tố tụng dân sự của cá nhân, cơ quan, tổ chức nước ngoài

Theo Điều 466 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015, đương sự là công dân nước ngoài thì năng lực pháp luật tố tụng dân sự và năng lực hành vi tố tụng dân sự của người đó được xác định theo pháp luật của nước mà người đó là công dân. Tuy nhiên, đối với người có hai hay nhiều quốc tịch, người không quốc tịch thì việc xác định năng lực pháp luật tố tụng dân sự và năng lực hành vi tố tụng dân sự của họ được thực hiện như sau:

- Trường hợp người nước ngoài là người không quốc tịch thì theo pháp luật của nước nơi người đó cư trú; nếu người không quốc tịch thường trú tại Việt Nam thì theo pháp luật Việt Nam;

+ Theo pháp luật của nước nơi người nước ngoài có quốc tịch và cư trú tại một trong các nước mà họ có quốc tịch nếu họ có nhiều quốc tịch nước ngoài.

Trường hợp người nước ngoài có nhiều quốc tịch và cư trú ở nước mà không cùng với quốc tịch của nước đó thì theo pháp luật của nước nơi người nước ngoài có thời gian mang quốc tịch dài nhất;

+ Theo pháp luật Việt Nam nếu người nước ngoài có nhiều quốc tịch và một trong quốc tịch đó là quốc tịch Việt Nam hoặc người nước ngoài có thẻ thường trú hoặc thẻ tạm trú tại Việt Nam.

Ngoài ra, theo khoản 2 Điều 466 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015, người nước ngoài có thể được công nhận có năng lực hành vi tố tụng dân sự tại toà án Việt Nam, nếu theo quy định của pháp luật nước ngoài thì họ không có năng lực hành vi tố tụng dân sự nhưng theo pháp luật Việt Nam thì họ có năng lực hành vi tố tụng dân sự.

Theo Điều 467 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015, năng lực pháp luật tố tụng dân sự của cơ quan, tổ chức nước ngoài được xác định theo pháp luật của nước nơi cơ quan, tổ chức đó thành lập. Năng lực pháp luật tố tụng dân sự của chi nhánh, văn phòng đại diện tại Việt Nam của cơ quan, tổ chức nước ngoài được xác định theo pháp luật Việt Nam.

Đối với tổ chức quốc tế, năng lực pháp luật tố tụng dân sự được xác định dựa trên cơ sở điều ước quốc tể là căn cứ để thành lập tổ chức quốc tế đó, quy chế hoạt động của tổ chức quốc tế hoặc điều ước quốc tế mà Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên. Trường hợp tổ chức quốc tế tuyên bố từ bỏ quyền ưu đãi, quyền miễn trừ thì năng lực pháp luật tố tụng dân sự của tổ chức quốc tế đó được xác định theo pháp luật Việt Nam.

4- Xác định quyền và nghĩa vụ của cá nhân, cơ quan, tổ chức nước ngoài

Theo Điều 465 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015, người nước ngoài, cơ quan, tổ chức nước ngoài, tổ chức quốc tế, cơ quan đại diện của tổ chức quốc tế íại Việt Na, có quyên khởi kiện đến toà án Việt Nam để yêu cầu bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình khi bị xâm phạm hoặc có tranh chấp. Chị nhánh, văn phòng đại diện tại Việt Nam của cơ quan, tổ chức nước ngoài theo uỷ quyền có quyền khởi kiện đến toà án Việt Nam để yêu cầu bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cửa cơ quan, tô chức nuởu ngoài uỷ quyên bị xâm phạm hoặc có tranh chấp. Việc bảo đảm quyền khởi kiện vụ án dân sự, quyền yêu cầu giải quyết việc dân .sự của cá nhãn, cơ quan, tố chức nước ngoài tạo điếu kiện thuận ỉợi cho các quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài phát triển khi chúng ta đang trong quá trinh hội nhập quốc tế.