Các loại trách nghiệm pháp lý

1- Trách nhiệm pháp lý là gì?

Dưới góc độ đời sống, trách nhiệm có thể được hiểu là những công việc/hành vi mà cá nhân, tổ chức, cơ quan phải thực hiện do hành vi vi phạm những chuẩn mực chung được xã hội, cộng đồng công nhận. Trách nhiệm cũng có thể được hiểu là bổn phận, là những chuẩn mực mà cá nhân, tổ chức,...phải tuân thủ. Ví dụ như trách nhiệm về đạo đức, trách nhiệm về văn hóa, trách nhiệm đối với gia đình,...

Dưới góc độ khoa học pháp lý, trách nhiệm pháp lý được hiểu là những hậu quả bất lợi mà Nhà nước buộc các chủ thể phải gánh chịu về hành vi vi phạm pháp luật của mình. Cụ thể hơn, hậu quả bất lợi mà chủ thể phải gánh chịu về những hành vi vi phạm pháp luật của mình được quy định tại phần chế tài trong các quy phạm pháp luật.

Trách nhiệm pháp lý là loại trách nhiệm riêng biệt, khác biệt hoàn toàn so với các trách nhiệm về đạo đức, trách nhiệm về xã hội,...(những trách nhiệm mà không được cụ thể hóa bằng các văn bản quy phạm pháp luật).

Mở rộng hơn là về khái niệm trách nhiệm pháp lý là gì là trách nhiệm pháp lý của quốc gia, của vùng lãnh thổ trong các quan hệ quốc tế được hiểu là những hậu quả bất lợi/những hành vi mà quốc gia, vùng lãnh thổ buộc phải thực hiện khi vi phạm những thỏa thuận mà họ đã ký kết, tham gia (ví dụ tại các điều ước quốc tế, hiệp ước, thỏa thuận quốc tế,...). Những trách nhiệm mà quốc gia, vùng lãnh thổ phải chịu trách nhiệm có thể liên quan đến kinh tế, chính trị, bị cấm/hạn chế xuất khẩu/nhập khẩu các sản phẩm, hàng hóa,..

Nếu quốc gia, vùng lãnh thổ không tự thực hiện thì có thể bị áp dụng các biện pháp trừng phạt nghiêm khắc đến từ các khối hợp tác, tổ chức quốc tế (ví dụ như cấm vận hàng hóa, sản phẩm, đóng băng tài khoản, tài sản của quốc gia ở nước ngoài, áp dụng thuế xuất, trục xuất các nhà ngoại giao...).
Hậu quả bất lợi mà quốc gia, vùng lãnh thổ phải gánh chịu có thể xuất phát từ những hành vi mà luật pháp quốc tế không cấm nhưng gây nguy hại cho các vùng, lãnh thổ quốc gia khác. Ví dụ như sử dụng vũ khí hạt nhân với mục đích phi nhân đạo, sử dụng vũ khí sinh học trong các hoạt động quân sự nhằm kiềm chế/làm suy giảm/gây nguy hại đến quốc gia/vùng lãnh thổ khác…

2- Cơ sở để chủ thể phải chịu trách nhiệm pháp lý 

Xuất phát từ định nghĩa, cách hiểu về trách nhiệm pháp lý, có thể nhận thấy, cơ sở để buộc chủ thể phải chịu trách nhiệm pháp lý bao gồm:

- Cơ sở thực tiễn:

 Phải có hành vi vi phạm pháp luật (vi phạm những nguyên tắc xử sự chung được cụ thể hóa bằng các điều luật, quy phạm pháp luật cụ thể) của chủ thể (cơ sở thực tiễn);

Chủ thể không phải chịu trách nhiệm pháp lý nếu không có hành vi vi phạm pháp lý;

Không thực hiện truy cứu trách nhiệm pháp lý trong trường hợp chủ thể được miễn trách nhiệm pháp lý, không có năng lực trách nhiệm pháp lý (không có khả năng nhận thức hoặc làm chủ hành vi), chưa đủ tuổi chịu trách nhiệm pháp lý, hoặc trong các trường hợp bất khả kháng mà pháp luật quy định không phải chịu trách nhiệm pháp lý;

 Các chủ thể vi phạm pháp luật bị buộc chịu trách nhiệm pháp lý bởi các cá nhân, cơ quan, tổ chức có thẩm quyền hoặc các chủ thể được pháp luật trao quyền;

- Cơ sở lý luận:

 Phải được quy định trong quy phạm pháp luật cụ thể;

 Phải có mối liên hệ nhân quả, xuyên suốt từ hành vi vi phạm pháp luật, lỗi của chủ thể đến hệ quả của hành vi;

- Chủ thể chỉ phải chịu trách nhiệm pháp lý nếu thẩm quyền truy cứu, trình tự, thủ tục buộc chủ thể chịu trách nhiệm pháp lý được thực hiện theo đúng quy định pháp luật.

Như vậy, trách nhiệm pháp lý là những hậu quả bất lợi mà chủ thể buộc phải gánh chịu từ hành vi vi phạm pháp luật của mình. Các quốc gia, vùng lãnh thổ cũng phải chịu trách nhiệm bất lợi nếu có các hành vi vi phạm quy định tại các thỏa thuận mà họ đã ký kết, tham gia. Thậm chí, nếu các chủ thể không tự nguyện thực hiện thì họ sẽ bị cưỡng chế hoặc bị áp dụng các biện pháp trừng phạt nghiêm khắc từ phía cơ quan, tổ chức có thẩm quyền.

3- Đặc điểm trách nghiệm pháp lý

Từ cách hiểu trách nhiệm pháp lý là gì, suy ra, các đặc điểm của trách nhiệm pháp lý như sau:

- Là biện pháp mà Nhà nước sử dụng để buộc chủ thể phải chấm dứt hành vi vi phạm pháp luật;

- Trách nhiệm pháp lý cho từng hành vi vi phạm pháp luật được quy định cụ thể trong từng văn bản, điều luật…(từng quy phạm pháp luật);

- Trách nhiệm pháp lý chỉ áp dụng đối với những chủ thể vi phạm pháp luật;

- Trách nhiệm pháp lý gắn liền với các biện pháp cưỡng chế/buộc chủ thể phải thực hiện của Nhà nước;

- Trách nhiệm pháp lý được xác định là những hậu quả bất lợi mà chủ thể buộc phải gánh chịu (ví dụ bất lợi về tài sản, về quyền nhân thân, chủ thể có thể được làm hoặc không được làm những công việc nhất định...);

4- Các loại trách nghiệm pháp lý

Hiện nay, dựa trên mức độ nghiêm trọng của hành vi vi phạm pháp luật, tính chất của từng loại trách nhiệm mà trách nhiệm pháp lý được phân chia thành 04 loại, cụ thể như sau:

Một là, trách nhiệm pháp lý kỷ luật

Đây là trách nhiệm pháp lý được áp dụng trong một cơ quan, tổ chức, đoàn thể cụ thể. Trách nhiệm pháp lý kỷ luật buộc chủ thể là cá nhân/tổ chức/tập thể phải chịu trách nhiệm do có hành vi vi phạm kỷ luật trong học tập, lao động, công tác, phục vụ đã được ban hành theo quy định pháp luật.

Ví dụ như trách nhiệm pháp lý của Đảng viên khi vi phạm về những điều Đảng viên không được làm, trách nhiệm pháp lý của viên chức/công chức khi vi phạm quy chế/điều lệ hoặc trách nhiệm pháp lý của quân nhân khi vi phạm quy định trong công tác/thi hành nhiệm vụ…

Hai là, trách nhiệm vật chất

Có thể ghi nhận trách nhiệm vật chất là một loại trách nhiệm pháp lý bởi đây là loại trách nhiệm của người lao động được quy định cụ thể tại pháp luật về lao động. Trách nhiệm vật chất là trách nhiệm bồi thường thiệt hại về tài sản của người lao động theo quy định pháp luật khi:

 Người lao động làm hư hỏng dụng cụ, thiết bị hoặc có hành vi khác gây thiệt hại tài sản của người sử dụng lao động hoặc làm mất dụng cụ, thiết bị, tài sản của người sử dụng lao động;

 Hoặc người lao động mất dụng cụ, thiết bị, tài sản của người sử dụng lao động hoặc tài sản khác do người sử dụng lao động giao hoặc tiêu hao vật tư quá định mức cho phép.

Ba là, trách nhiệm pháp lý dân sự

Trách nhiệm pháp lý dân sự hay chính là trách nhiệm dân sự là những nghĩa vụ, trách nhiệm mà bên có nghĩa vụ vi phạm nghĩa vụ phải thực hiện. Các vi phạm về nghĩa vụ có thể là bên vi phạm nghĩa vụ không thực hiện hoặc thực hiện không đúng thời hạn/nội dung, hoặc thực hiện không đầy đủ, hoặc không thực hiện nghĩa vụ (Điều 351 Bộ luật Dân sự 2015).

Theo đó, Bộ luật Dân sự 2015 cũng quy định về một số vấn đề về việc chịu trách nhiệm dân sự của bên vi phạm nghĩa vụ như sau:

- Chỉ những chủ thể vi phạm nghĩa vụ và phải có lỗi gây ra vi phạm đó thì mới phải chịu trách nhiệm dân sự;

- Trách nhiệm dân sự có thể được miễn trong trường hợp có sự kiện bất khả kháng (sự kiện bất khả kháng được quy định theo Bộ luật Dân sự 2015 hoặc do các bên tự thỏa thuận), hoặc được miễn theo các trường hợp mà các bên đã thỏa thuận hoặc theo quy định của pháp luật chuyên ngành đang điều chỉnh quan hệ giữa các bên;

- Nếu chủ thể vi phạm nghĩa vụ/bên vi phạm nghĩa vụ không có lỗi trong việc thực hiện nghĩa vụ thì không phải chịu trách nhiệm dân sự;

- Bên vi phạm nghĩa vụ phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại, phạt vi phạm theo từng trường hợp cụ thể;

Bốn là, trách nhiệm pháp lý hành chính

Trách nhiệm pháp lý hành chính được hiểu là những hậu quả bất lợi mà chủ thể thực hiện hành vi vi phạm pháp luật hành chính phải gánh chịu. Tùy theo tính chất, mức độ, lĩnh vực vi phạm mà chủ thể phải chịu những chế tài/hậu quả khác nhau. Những biện pháp xử lý hành chính, cưỡng chế thi hành quyết định hành chính được cá nhân, cơ quan có thẩm quyền quyết định, ban hành theo từng lĩnh vực cụ thể trên cơ sở pháp luật về xử lý vi phạm hành chính.

Ví dụ, nghĩa vụ phải chịu những hậu quả của chủ thể khi vi phạm pháp luật hành chính về đất đai (chịu trách nhiệm theo quy định của Nghị định xử phạt vi phạm hành chính về đất đai và các văn bản khác có liên quan),...;

Năm là, trách nhiệm pháp lý hình sự

Trách nhiệm pháp lý hình sự là trách nhiệm pháp lý nghiêm khắc nhất mà Nhà nước buộc chủ thể phạm tội theo quy định của pháp luật về hình sự phải chịu trách nhiệm. Chủ thể phải chịu trách nhiệm hình sự là cá nhân hoặc những pháp nhân được quy định tại Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi bổ sung 2017. Trách nhiệm pháp luật hình sự chính là biện pháp trừng phạt mà Nhà nước sử dụng để nhằm trừng trị tội phạm, đồng thời phòng ngừa tội phạm phát sinh mới và răn đe, giáo dục những chủ thể khác.