Khái niệm hình thức nhà nước

Để tổ chức thực hiện quyền lực nhà nước một cách có hiệu quả, nhà nước có thể phải phân định lãnh thổ quốc gia thành các đơn vị hành chính lãnh thổ, chẳng hạn cả nước phân chia thành các đơn vị trực thuộc, các đơn vị này lại có thể chia thành các đơn vị nhỏ hơn ... Đồng thời, nhà nước thiết lập các cơ quan nhà nước theo các đơn vị hành chính lãnh thổ đó, trực tiếp thực hiện quyền lực nhà nước trong phạm vi không gian lãnh thổ đó, tạo thành các cấp chính quyền từ trung ương xuống địa phương. Ở khía cạnh khác, cũng xuất phát từ nhu cầu tổ chức thực hiện quyền lực nhà nước, một số nhà nước có thể liên kết với nhau, biến lãnh thổ thuộc quyền quản trị của mình thành đơn vị hành chính lãnh thổ thuộc quốc gia chung, thành lập một nhà nước chung, thiết lập bộ máy chính quyền chung, song song bộ máy chính quyền của các nhà nước thành viên. Cách thức tổ chức quyền lực nhà nước theo đơn vị hành chính lãnh thổ được gọi là hình thức cấu trúc nhà nước.

Hình thức cấu trúc nhà nước là cách thức tổ chức quyền lực nhà nước theo các đom vị hành chính - lãnh thỏ và xác lập moi quan hệ giữa các cấp chính quyền nhà nước với nhau. Như vậy, khi xem xét hình thức cấu trúc của một nhà nước là xem xét cách thức cấu tạo nhà nước thành các cấp chính quyền từ trung ương xuống địa phương, địa vị của chính quyền mỗi cấp cũng như quan hệ giữa các cấp chính quyền với nhau. Theo đó, hình thức cấu trúc nhà nước có thể được chia thành hai dạng cơ bản là nhà nước đơn nhất và nhà nước liên bang, ngoài ra có thể có một dạng cấu trúc nhà nước không cơ bản là nhà nước liên minh.

Nhà nước đơn nhất là hình thức cấu trúc nhà nước truyền thống và rất phổ biến trên thế giới, tuy nhiên hình thức cấu trúc này rất đa dạng và phức tạp, phụ thuộc vào điều kiện kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội... của mỗi nước. Có thể nói, mỗi nước có cách thức riêng để phân định thành các đơn vị hành chính lãnh thổ với tên gọi riêng. Thực tiễn cho thấy, các nước có thể phân chia thành cấp trực thuộc trung ương; một hoặc nhiều cấp trung gian và cuối cùng là cấp cơ sở. Mặt khác, việc thiết lập bộ máy chính quyền theo đơn vị hành chính lãnh thổ ở các nước cũng khác nhau, địa vị của mỗi cấp chính quyền ở các nước cũng không giống nhau... Nhìn chung, nhà nước đơn nhất có đặc điểm cơ bản là: chủ quyền quốc gia do chính quyền trung ương nắm giữ; địa phương là những đơn vị hành chính lãnh thổ không có chủ quyền; cả nước có một hệ thống chính quyền và một hệ thống pháp luật; quan hệ giữa chính quyền trung ương với chính quyền địa phương và chính quyền địa phương các cấp là quan hệ giữa cấp trên và cấp dưới...

Nhà nước liên bang được hình thành bằng nhiều con đường khác nhau. Chẳng hạn, nhà nước liên bang có thể được hình thành từ việc các nhà nước đơn nhất tự nguyện liên kết với nhau; có thể thông qua con đường xâm chiếm, mua bán lãnh thổ; cũng có thể từ một nhà nước đơn nhất được liên bang hoá... Bởi vậy, hình thức cấu trúc nhà nước liên bang cũng rất đa dạng và phức tạp. Ớ mức độ chung nhất, có thể thấy nhà nước liên bang có đặc điểm cơ bản là: chủ quyền quốc gia vừa do chính quyền liên bang vừa do chính quyền các bang nắm giữ; có sự phân chia quyền lực giữa chính quyền liên bang và chính quyền các bang, sự phân chia này có thể diễn ra trên một số hoặc cả ba lĩnh vực là lập pháp, hành pháp, tư pháp; các bang tự tổ chức chính quyền của bang mình, tự ban hành pháp luật cho bang mình; cả nước tồn tại nhiều hệ thống chính quyền, nhiều hệ thống pháp luật song song, một của liên bang, một của mỗi bang... cần lưu ý là, trong nhà nước đơn nhất có thể có yếu tố liên bang, ngược lại, trong nhà nước liên bang có thể có yếu tố đơn nhất. Chẳng hạn, ở một số nhà nước liên bang, một số khu vực lãnh thổ đặt dưới sự cai quản trực tiếp của chính quyền liên bang, ở đó chỉ có một hệ thống chính quyền, công dân chỉ chịu sự điều chỉnh của một hệ thống pháp luật. Ngược lại, ở một số nhà nước đơn nhất, có những địa phương, quyền lực nhà nước được tổ chức tương tự như một bang trong nhà nước liên bang, riêng vấn đề chủ quyền quốc gia, an ninh lãnh thổ thuộc thẩm quyền của chính quyền trung ương.

Ngoài hai dạng cấu trúc nhà nước cơ bản trên còn có dạng cấu trúc nhà nước không cơ bản, đó là nhà nước liên minh. Nhà nước liên minh là sự liên kết tạm thời của các nhà nước nhằm thực hiện một số mục tiêu nhất định. Sau khi đã đạt được các mục đích đó, nhà nước liên minh có thể tự giải tán hoặc có thể phát triển thành nhà nước liên bang. Ví dụ, Hợp chủng quốc Hoa Kỳ từ năm 1776 đến năm 1787 là nhà nước liên minh, sau đó trở thành nhà nước liên bang; Liên minh châu Âu (EU) hiện nay... Nhà nước liên minh có thể có bộ máy nhà nước và hệ thống pháp luật chung cho toàn liên minh, tuy nhiên, các nhà nước thành viên vẫn có chủ quyền hoàn toàn trong cả lĩnh vực đối nội và đối ngoại. Hình thức này có nhiều điểm đặc biệt cần được nghiên cứu sâu sắc hơn.

III- Chế độ chính trị

Dưới góc độ lí luận chung về nhà nước và pháp luật, chế độ chính trị được hiểu là một bộ phận cấu thành của hình thức nhà nước. Theo đó, chế độ chính trị là tổng thể các phương pháp mà nhà nước sử dụng để thực hiện quyền lực nhà nước. Tùy thuộc vào điều kiện kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội... của đất nước mà chế độ chính trị có những biểu hiện khác nhau, tuy nhiên có thể chia thành hai dạng cơ bản ỉà chế độ chính tộ dân chủ và chế độ chính trị phản dân chủ

Dân chủ là chế độ chính trị mả nhân dân có quyền tham giữ vào việc tổ chức, hoạt động của các cơ quan nhà nước, bàn bạc, thảo luận và quyết định những vấn đề quan trọng của đất nước.

Trong chế độ chính trị dân chủ, nhà nước sử dụng các phương pháp dân chủ trong tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước; nhà nước thừa nhận, bảo đảm, bảo vệ các quyển tự do chính trị của nhân dân; hoạt động của nhà nước được thực hiện một cách công khai; phương pháp giáo dục thuyết phục được coi trọng... Tuy nhiên, chế độ chính trị dân chủ cũng có nhiều mức độ biểu hiên khác nhau như dân chủ thực chất và dân chủ giả hiêu; dân chủ rộng rãi và dân chủ hạn chế; dân chủ trực tiếp vả dân chủ gián tiếp...

Phản dân chủ là chế độ chính trị mà nhân dần không có quyền tham gia vào việc tổ chức, hoạt động của các cơ quan nhà nước, không có quyền bàn bạc, thảo luận và quyết định những vấn đề quan trọng của đất nước.

Trong chế độ chính trị phản dân chủ, nhà nước sử dụng các cách thức, thủ đoạn chuyên quyền, độc đoán trong tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước; các quyền, tự do chính trị của nhân dân không được nhà nước thừa nhận hoặc bị hạn chế, bị chà đạp; phương pháp cưỡng chế được chú trọng... Chế độ phản dân chủ có những biến dạng cực đoan như chế độ độc tài, chế độ phái xít, chế độ phân biệt chủng tộc, chế độ diệt chủng.

Tóm lại, sự phân tích ở trên cho thấy, hình thức nhà nước trên thế giới vô cùng đa dạng, phức tạp. Cũng như các yếu tố khác của nhà nước, hình thức nhà nước phụ thuộc vào điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước; toong quan lực lượng giữa các giai cấp, các lực lượng xã hội; phong tục, tập quán, đặc ổiểrn tâm íí, truyền thống dân tộc và xu thế của thời đại... 

Luật sư: Nguyễn Thị Bích Phượng - Trưởng phòng Doanh nghiệp của Công ty Luật TNHH Everest, tổng hợp (từ Giáo trình Lý Luận chung về nhà nước và pháp luật - Đại học Luật Hà Nội và một số nguồn khác).