Cơ cấu tổ chức của hệ thống Tòa An Nhân Dân

I- Tòa án nhân dân với tư cách một hệ thống cơ quan

Giai đoạn trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở Việt Nam chưa có hệ thống tòa án thực sự. Trong suốt chiều dài lịch sử phong kiến, các tranh chấp giữa người dân với nhau hoặc các vụ phạm tội hình sự được xét xử bởi chính các quan cai trị ở các địa phương chứ không phải là các thẩm phán chuyên biệt. Ở Nam Kỳ và một số địa phương khác, Thực dân Pháp thành lập một số tòa án riêng biệt song chỉ xét xử các vụ kiện tụng liên quan tới người Pháp và những người nước ngoài có địa vị pháp lí tương tự. Ở Bắc Kỳ và Trung Kỳ, Thực dân Pháp vẫn áp dụng cơ chế giải quyết hanh chấp cũ, với nhiều sự miệt thị và phân biệt đối xử đối với người Việt Nam. Chỉ đến khi Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công, một hệ thống tòa án đúng nghĩa mới được thành lập để xét xử một cách công bằng và bình đẳng các tranh chấp trên lãnh thổ Việt Nam. Kể từ đó, hệ thống tòa án của Việt Nam đã trải qua những giai đoạn phát triển thăng - trầm cho tới ngày nay.

Hệ thống TAND hiện nay bao gồm các tòa án được sắp xếp theo thứ bậc như một kim tự tháp, ở mỗi thứ bậc bao gồm một hay một số tòa án có vị trí ngang nhau được gọi là “cấp tòa án”. Hiện có 4 cấp tòa án. Ở cấp cao nhất của hệ thống tòa án là TANDTC. ở dưới TANDTC chia thành hai nhánh tòa án không đều nhau về quy mô. Mỗi nhánh đều có 3 cấp tòa án:

1- Nhánh thứ nhất có thể được gọi là nhánh tòa án dân sự.

Sở dĩ gọi là tòa án dân sự là bởi vì các tòa án thuộc nhánh này giải quyết các tranh chấp trong nhân dân, bao gồm các tranh chấp theo pháp luật dân sự, hình sự, kinh tế, hôn nhân, gia đình, lao động, hành chính. Ở cấp thấp nhất là các TAND cấp huyện, được thành lập ở tất cả các đơn vị hành chính cấp huyện. Sở dĩ gọi là tòa án dân sự là bởi vì các tòa án thuộc nhánh này giải quyết các tranh chấp trong nhân dân, bao gồm các tranh chấp theo pháp luật dân sự, hình sự, kinh tế, hôn nhân, gia đình, lao động, hành chính. Ở cấp thấp nhất là các TAND cấp huyện, được thành lập ở tất cả các đơn vị hành chính cấp huyện. Phía trên TAND cấp tỉnh và dưới TANDTC là các TANDCC. Hiện có 3 TANDCC được bố trí ở Hà Nội, Đà Nằng và thành phố Hồ Chí Minh với phạm vi thẩm quyền bao trùm các tỉnh trong địa bàn tương ứng ở miền Bắc, Trung, Nam. Trong tương lai có thể có thêm các TANDCC.

2- Nhánh thứ hai là nhánh tòa án quân sự. 

Các tòa án thuộc nhánh này chỉ xét xử các vụ việc hình sự mà bị cáo là quân nhân tại ngũ. Nhánh này cũng bao gồm 3 cấp tòa án song không được thành lập theo đơn vị hành chính lãnh thổ mà theo đơn vị trong quân đội. Ở cấp thấp nhất là các tòa án quân sự khu vực; phía trên là các tòa án quân sự cấp quân khu và tương đương (ví dụ: tòa án quân sự binh chủng, quân chủng); trên nữa là Tòa án quân sự trung ương.

Có thể thấy, do thẩm quyền hẹp cùng với số lượng các tòa án ít nên các tòa án quân sự chiếm tỷ trọng rất nhỏ trong hệ thống tòa án của Việt Nam. Trong khi đó các tòa án thuộc nhánh dân sự chiếm phần rất lớn do số lượng tòa án nhiều và thẩm quyền xét xử rộng khắp các tranh chấp trong xã hội. Vì vậy, trên thực tế, thuật  ngữ “Hệ thống tòa án nhân dân” vẫn thường được dùng để chỉ nhánh tòa án dân sự hợp cùng với TANDTC.

Bên cạnh tổ chức theo cấp hành chính lãnh thổ, các tòa án của Việt Nam còn được tổ chức theo cấp xét xử. cấp xét xử là thứ tự lần và tính chất giải quyết vụ việc. Hiện trong hệ thống tòa án Việt Nam có 3 cấp xét xử là xét xử sơ thẩm, xét xử phúc thẩm và xử giám đốc thẩm, tái thẩm. Sơ thẩm là cấp xét xử lần đầu đối với vụ tranh chấp. Phúc thẩm là cấp xét xử lần thứ hai đối với vụ tranh chấp đã được xét xử lần đầu song bản án chưa có hiệu lực và các bên sử dụng quyền kháng cáo hoặc VKSND thực hiện quyền kháng nghị. Sơ thẩm và phúc thẩm là hai cấp xét xử vụ việc, có nghĩa là ở các lần xét xử này tòa án phải đưa ra phán quyết ai đúng, ai sai trong vụ tranh chấp và chế tài pháp lí tương ứng đối với vi phạm. Cấp giám đốc thẩm, tái thẩm thực chất không phải là cấp xét xử vụ án. Ở cấp này, tòa án không phán quyết trực tiếp ai đúng, ai sai trong các bên đương sự mà phán quyết về việc bản án, quyết định đã có hiệu lực của tòa án cấp dưới sai ở chỗ nào và tại sao sai. Nói ngắn gọn, đối tượng xét xử của tòa án sơ thẩm và phúc thẩm là bản thân tranh chấp, còn của tòa án giám đốc thẩm, tái thẩm là tính đúng đắn của bản án sơ thẩm, phúc thẩm đã có hiệu lực.

Tòa án Việt Nam được tổ chức theo cấp xét xử có nghĩa là mỗi tòa án được quy định thẩm quyền xét xử riêng, được quy định cụ the trong pháp luật tố tụng. Tuy vậy, thẩm quyền xét xử của các tòa án được xác định chung như sau:

• TAND cấp huyện chỉ có thẩm quyền xét xử sơ thẩm bởi lẽ đây đã là cấp tòa án thấp nhất của hệ thống tòa án. Có thể coi TAND cấp huyện là “cỗ máy” xét xử sơ thẩm chính, số lượng các vụ việc thuộc thẩm quyền xét xử sơ thẩm của các TAND cấp huyện là rất lớn.
• TAND cấp tỉnh có thẩm quyền xét xử sơ thẩm đối với những vụ việc không thuộc thẩm quyền xét xử sơ thẩm của TAND cấp huyện, đồng thời có thẩm quyền xét xử phúc thẩm đối với những vụ việc do TAND cấp huyện xét xử mà bản án, quyết định chưa có hiệu lực bị kháng cáo, kháng nghị.
• TANDCC có thẩm quyền xét xử phúc thẩm đối với các vụ việc đã được xử sơ thẩm bởi TAND cấp tỉnh mà bản án, quyết định bị kháng cáo, kháng nghị khi chưa có hiệu lực. Bên cạnh đó, các TANDCC cũng có thẩm quyền xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm bản án, quyết định của tòa án cấp dưới đã có hiệu lực pháp luật.
• TANDTC có thẩm quyền xét xử giám đốc, tái thẩm đối với các bản án, quyết định đã có hiệu lực của các tòa án cấp dưới. Theo quy định của pháp luật tố tụng hiện hành thì TANDTC xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm đối với bản án, quyết định đã có hiệu lực của các TANDCC.

Mỗi tòa án trong hệ thống tòa án của Việt Nam có phạm vi thẩm quyền riêng về lãnh thổ và nội dung vụ việc. Mặc dù sắp xếp theo một hệ thống có thứ bậc song khó có thể nói tòa án nào là cấp dưới của TAND cấp trên theo nghĩa cấp dưới về mặt hành chính hoặc tầm quan trọng. TAND cấp huyện không thể bị coi là ít quan trọng hơn TAND cấp tỉnh bởi vì tranh chấp có được giải quyết dứt điểm ngay từ lần xử đầu tiên hay không phụ thuộc vào tòa án này. Cũng không thể nói TAND cấp tỉnh xử phúc thẩm khác với TAND cấp huyện xử sơ thẩm thì có nghĩa rằng TAND cấp huyện đã xử sai. Mỗi tòa án có phạm vi thẩm quyền riêng biệt, độc lập và tự chịu trách nhiệm khi tiến hành xét xử. Đây chính là nguyên tắc “các TAND được tổ chức độc lập theo thẩm quyền xét xử” quy định trong Luật tổ chức TAND hiện hành

II- Tổ chức hành chính của tòa án nhân dân các cấp

Mỗi cấp tòa án của Việt Nam đều được tổ chức như một “cỗ máy” với các bộ phận liên kết với nhau về mặt hành chính để tổ chức thực hiện chức năng của tòa án.

Tại TANDTC có Hội đồng thẩm phán TANDTC, bộ máy giúp việc và các cơ sở đào tạo, bồi dưỡng. Đứng đầu Hội đồng thẩm phán TANDTC là Chánh  án TANDTC. Đây là chức danh đứng đầu ngành tòa án. Giúp việc cho Chánh án TANDTC có một số Phó Chánh án TANDTC. Ngoài ra, Hội đồng thẩm phán TANDTC còn có một số thẩm phán TANDTC. Tổng số thành viên Hội đồng thẩm phán TANDTC không dưới 13 người và không quá 17 người. Bộ máy giúp việc của TANDTC có một số đơn vị mang tính chất hành chính, ví dụ Văn phòng, Vụ tổ chức cán bộ, Vụ pháp chế và quản lí khoa học V.V.. Những đơn vị này không có thẩm phán và không tổ chức xét xử.

Tại TANDCC có ủy ban thẩm phán TANDCC gồm từ 11 đến 13 thẩm phán, một số tòa chuyên trách gồm Tòa hình sự, Tòa dân sự, Tòa hành chính, Tòa kinh tế, Tòa lao động, Tòa gia đình và người chưa thành niên. Các đơn vị này đều là các đơn vị chuyên môn, có thẩm phán làm việc và trực tiếp tổ chức xét xử các vụ án. Ủy ban thẩm phán thực hiện thẩm quyền xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm; các tòa chuyên trách tổ chức xét xử phúc thẩm đối với các vụ việc có bản án, quyết định sơ thẩm chưa có hiệu lực của TAND cấp tỉnh trực thuộc, xếp theo thứ bậc hành chính, đứng đầu TANDCC là Chánh án, giúp việc có một số Phó Chánh án sau đó là các Chánh tòa chuyên trách, giúp việc có một số Phó Chánh tòa. Bên cạnh các đơn vị chuyên môn, TANDCC còn có một số đơn vị hành chính giúp việc, ví dụ Văn phòng, Phòng tổ chức cán bộ v.v..

Tại TAND cấp tỉnh được tổ chức tương tự TANDCC, gồm có ủy ban thẩm phán TAND cấp tỉnh, một số tòa chuyên trách gồm Tòa hình sự, Tòa dân sự, Tòa hành chính, Tòa kinh tế, Tòa lao động, Tòa gia đình và người chưa thành niên và bộ máy giúp việc. Tuy nhiên, khác với TANDCC, tại TAND cấp tỉnh chỉ có các tòa chuyên trách là đơn vị tổ chức xét xử các vụ việc thuộc thẩm quyền của TAND cấp tỉnh, tức là xét xử cả cấp sơ thẩm và phúc thẩm, ủy ban thẩm phán và các đơn vị khác chỉ là các đơn vị hành chính. Đứng đầu TAND cấp tỉnh cũng là Chánh án, giúp việc có một số Phó Chánh án, sau đó là các Chánh tòa, giúp việc có Phó Chánh tòa.

Tại TAND cấp huyện hiện nay chưa được tổ chức thành các đơn vị chuyên môn như hai cấp tòa án trên, mặc dù pháp luật hiện hành cho phép như vậy. Ngoài các thẩm phán, TAND cấp huyện có bộ máy giúp việc. Đứng đầu TAND cấp huyện là Chánh án, giúp việc có Phó Chánh án. 

III- Tổ chức xét xử tại tòa án nhân dân các cấp

Tổ chức hành chính của tòa án không đồng nhất với tổ chức xét xử. Theo nguyên tắc xét xử theo đa số, mỗi khi thụ lí một vụ việc thì Chánh án hoặc Chánh tòa của TAND ở các cấp thành lập các hội đồng để xét xử. Hội đồng xét xử, chứ không phải bản thân tòa án, mới chính là cơ quan thực hiện chức năng xét xử. Sau khi hội đồng xét xử tuyên án thì bản án đó được coi là bản án cửa tòa án tương ứng mà không cần chữ kí của lãnh đạo tòa án. Tất nhiên, nguyên tắc này có ngoại lệ, đó là khi áp dụng thủ tục rút gọn theo quy định của pháp luật tố tụng tương ứng thì chỉ có 1 thẩm phán thực hiện xét xử.

Thành phần của hội đồng xét xử khác nhau theo từng cấp xét xử và theo quy định của pháp luật tố tụng tương ứng. Tuy vậy, dưới sự chi phối của nguyên tắc xét xử sơ thẩm có hội thẩm tham gia thì hội đồng xét xử của TAND cấp huyện và hội đồng xét xử sơ thẩm của TAND cấp tỉnh thường có 1 thẩm phán và 2 hội thẩm nhân dân; hội đồng xét xử phúc thẩm của TAND cấp tỉnh và TANDCC thường có 3 hoặc 5 thẩm phán. Khi xét xử giám đốc thẩm tại TANDCC, hội đồng xét xử gồm 3 thẩm phán hoặc toàn thể ủy ban thẩm phán của TANDCC. Khi xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm tại TANDTC, hội đồng xét xử gồm 5 thẩm phán hoặc toàn thể Hội đồng thẩm phán

Luật sư Nguyễn Thị Yến - Phó Giam Đốc của Công ty Luật TNHH Everest, tổng hợp (từ Giao trình Luật Hiến pháp Việt Nam - Đại Học Luật Hà Nội (2021) và một số nguồn khác) ​​​