Kỹ năng của luật sư: chuẩn bị tham gia phiên tòa hình sự có người dưới 18 tuổi

I- KỸ NĂNG CỦA LUẬT SƯ: THU THẬP CHỨNG CỨ, ĐÁNH GIÁ CHỨNG CỨ

Để việc thu thập, đánh giá và sử dụng chứng cứ hợp pháp, có tính thuyết phục cao không chỉ đối với người tiến hành tố tụng mà cả những người tham gia tố tụng phải đảm bảo các yêu cầu sau:

- Chứng cứ phải được phát hiện kịp thời nhằm xác định các sự kiện cơ bản của vụ án và nó phải tương ứng với sự kiện xảy ra;

- Chứng cứ được phát hiện cần được thu thập theo trình tự do Bộ luật hình sự quy định và ghi nhận dưới những hình thức pháp lý nhất định;

- Chứng cứ làm cơ sở cho cơ quan tiến hành tố tụng kết luận cần phải được kiểm tra tính xác thực, đúng đắn của nó thông qua việc nghiên cứu chứng cứ, phát hiện những chứng cứ mới, củng cố hoặc bác bỏ chứng cứ đó cũng như đối chiếu, so sánh các chứng cứ với chứng cứ khác có trong vụ án;

- Đánh giá chứng cứ để kết luận về tính xác thực hay không xác thực của chứng cứ. Từ nhận thức chung về chứng cứ như trên, khi bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho người dưới 18 tuổi, luật sư cần nắm được các kỹ năng đặc thù sau:

(i) Trong vụ án người dưới 18 tuổi phạm tội, luật sư có thể phải tìm kiếm thêm các tài liệu, đồ vật để thu thập các chứng cứ nhằm chứng minh độ tuổi, mức độ phát triển về thể chất và tinh thần, điều kiện sinh sống, giáo dục, nguyên nhân, điều kiện, hoàn cảnh phạm tội của người bị buộc tội phục vụ cho việc bào chữa. Luật sư có thể đề nghị gia đình, nhà trường, cơ sở y tế, chính quyền địa phương cung cấp, do việc cung cấp những tài liệu này cho luật sư không phải là nghĩa vụ của họ nên nhiều trường hợp luật sư cần kiên trì, mềm dẻo thuyết phục, kêu gọi sự giúp đỡ xuất phát từ lòng tốt của họ.

(ii) Với tư cách là người bảo vệ cho bị hại dưới 18 tuổi, luật sư tư vấn cho gia đình họ về việc thu thập các tài liệu xác định mức độ thiệt hại, liệt kê các khoản chi phí trong quá trình điều trị, chăm sóc, mai táng, sửa chữa tài sản... làm cơ sở cho việc đưa ra mức bồi thường: lưu giữ lại các hóa đơn, biên lai, chứng từ, sao chụp hồ sơ, bệnh án, giấy khám thương; chuẩn bị các giấy tờ xác định thời điểm sinh của bị hại. Nếu bị hại và gia đình họ thường xuyên nhận được thư, tin nhắn, điện thoại đe dọa, khống chế, cần hướng dẫn gia đình ghi âm, sao lưu để kịp thời đề xuất cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng biện pháp bảo vệ thích hợp.

- Đối với những vụ án mà bị can là người dưới 18 tuổi, luật sư cần chú ý thu thập các tài liệu về độ tuổi và hoàn cảnh, môi trường sống của thân chủ. Về các chứng cứ chứng minh độ tuổi thì luật sư chỉ tìm kiếm, thu thập chứng cứ khi có thông tin độ tuổi của thân chủ ít hơn tuổi mà Cơ quan điều tra đã xác định. Luật sư cũng cần chú ý thu thập các tài liệu chứng minh hoàn cảnh sống của thân chủ, vì đây là các tài liệu mà cơ quan tiến hành tố tụng thường bỏ qua khi điều tra. Các tài liệu này tuy không giúp thân chủ vô tội nhưng là chứng cứ có lợi khi phân tích về điều kiện, hoàn cảnh phạm tội của thân chủ cũng như khả năng nhận thức của thân chủ về hành vi phạm tội của mình.

- Khi nghiên cứu hồ sơ, luật sư cần chú ý đến các tài liệu chứng minh độ tuổi, trình độ nhận thức của thân chủ, kiểm tra thủ tục tố tụng áp dụng với thân chủ có đúng với quy định tố tụng áp dụng cho người dưới 18 tuổi hay không như áp dụng biện pháp ngăn chặn, hỏi cung, biện pháp điều tra khác. Đặc biệt, luật sư cần chú ý đến các hoạt động điều tra ban đầu, các tài liệu do Công an phường lập khi bắt quả tang có sự tham gia của người giám hộ hay không? Thái độ khai báo của thân chủ trong các tài liệu đó như thế nào, nhận tội hay không nhận tội. Các bản tự kiểm điểm viết trong các thời điểm như thế nào, nội dung như thế nào. Do thân chủ là người dưới 18 tuổi, luật sư cần nghiên cứu kỹ các biên bản hỏi cung để xác định thân chủ có bị mớm cung hay dụ cung không. Thái độ khai báo từ đầu đến bản cung cuối cùng có nhất quán hay nhiều điểm còn mâu thuẫn.

Xem thêm: Về Công ty Luật TNHH Everest

II- KỸ NĂNG CỦA LUẬT SƯ: TRAO ĐỔI, ĐỀ XUẤT VỚI CƠ QUAN ĐIỀU TRA, VIỆN KIỂM SÁT

1- Trao đổi, đề xuất với cơ quan tiến hành tố tụng về việc áp dụng biện pháp ngăn chặn:

Trao đổi, đề xuất với cơ quan tiến hành tố tụng về việc áp dụng, thay đổi, hủy bỏ biện pháp ngăn chặn là một hoạt động thường gặp trong thực tiễn bào chữa do nhu cầu, do lo lắng của gia đình về môi trường giam giữ và khả năng chịu đựng, thích nghi của người dưới 18 tuổi. Với các thông tin hiện có, luật sư cũng cần kiểm tra, xác định các biện pháp ngăn chặn áp dụng với thân chủ của mình thật sự có căn cứ và cần thiết hay không để có những trao đổi, đế xuất phù hợp.

Theo quy định, việc giữ người trong trường hợp khẩn cấp, bắt người, tạm giữ, tạm giam được chia thành hai trường hợp theo nhóm tuổi với người bị buộc tội từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi và từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi. Luật sư kiểm tra căn cứ áp dụng biện pháp ngăn chặn với thân chủ theo các tiêu chí: thứ nhất, nhóm tuổi (từ đủ 14 tuổi đèn dưới 16 tuổi và từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi); thứ hai, nhóm tội danh và thứ ba, loại tội phạm được cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng.

Tuy nhiên, kể cả nếu có các căn cứ và điều kiện theo quy định tại khoản 1 Điều 419 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015, thì về nguyên tắc, cơ quan tiến hành tố tụng chỉ áp dụng biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế trong trường hợp thật cần thiết. Đây là cơ sở pháp lý thuận lợi để luật sư đề xuất không áp dụng biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế hoặc nếu đã áp dụng (nhất là biện pháp tạm giam) thì hủy bỏ hoặc thay thế bằng một biện pháp ngăn chặn khác ít nghiêm trọng hơn.

Mặt khác, luật sư cũng có thể xem xét điều kiện để đề xuất cơ quan tiến hành tố tụng ra quyết định giao người dưới 18 tuổi cho người đại diện giám sát. Luật sư tư vấn cho khách hàng về các thủ tục cần thiết để đề xuất áp dụng. Nếu các biện pháp này được áp dụng, luật sư lưu ý họ về nghĩa vụ giám sát để bảo đảm sự có mặt của người dưới 18 tuổi, răn đe con em họ không được bỏ trống hoặc có hành vi mua chuộc, cưỡng ép, xúi giục người khác khai báo gian dối, cung cấp tài liệu sai sự thật; tiêu hủy, giả mạo chứng cứ, tài liệu, đồ vật của vụ án, tẩu tán tài sản liên quan đến vụ án; đe dọa, khống chế, trả thù người làm chứng, bị hại, người tố giác tội phạm hoặc người thân thích của những người này hoặc tiếp tục phạm tội...

Luật sư cũng khuyến cáo trách nhiệm của gia đình phải kịp thời thông báo và phối hợp với cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng để có biện pháp ngăn chặn, xử lý kịp thời nếu để xảy ra các tình huống không mong muốn nêu trên.

Xem thêm: Dịch vụ pháp lý trong lĩnh vực hình sự của Công ty Luật TNHH Everest

2- Các trao đổi, đề xuất khác

Trong quá trình giải quyết vụ án hình sự, có thể cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện các hành vi tố tụng, ban hành các quyết định tố tụng bảo đảm được tính có căn cứ và hợp pháp, tuy nhiên, luật sư vẫn có thể phải trao đổi, đề nghị họ có thái độ thân thiện, phù hợp với tâm lý, lứa tuổi, mức độ trưởng thành, khả năng nhận thức của người dưới 18 tuổi. Bởi lẽ, cách thức ứng xử của người có thẩm quyền tiến hành tố tụng tác động rất lớn đến cảm xúc nhất thời cũng như quá trình phục hói, định hình lại nhân cách mang tính lâu dài đối với người dưới 18 tuổi. Đây cũng là nguyên tắc của tố tụng hình sự trong giải quyết các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi.

Nguyên tắc này yêu cầu tất cả các quy trình, thủ tục tố tụng, các cơ sở vật chất - kỹ thuật phục vụ cho hoạt động tố tụng cũng phải phù hợp với tâm lý, lứa tuổi của người dưới 18 tuổi. Việc bảo đảm quyền được đối xử phù hợp với tâm lý, lứa tuổi đòi hỏi một bộ máy tố tụng thân thiện với những người tiến hành tố tụng có hiểu biết về tâm lý, lứa tuổi chưa thành niên, có kiến thức về khoa học giáo dục, có kỹ năng giao tiếp, có thái độ tôn trọng đối với người dưới 18 tuổi, quá trình lấy lời khai, hỏi cung đòi hỏi nội dung, cách thức đặt câu hỏi phải phù hợp với mức độ trưởng thành, khả năng nhận thức của người dưới 18 tuổi.

Luật sư nên quan tâm đến việc áp dụng, thay đổi, huỷ bỏ biện pháp ngăn chặn áp dụng đối với người phạm tội để lưu ý người có thẩm quyền tố tụng coi sự an toàn vệ tính mạng, sức khoẻ, sự yên ổn và phục hồi các chấn thương tinh thần của bị hại cũng là một căn cứ cần xem xét khi quyết định có áp dụng, thay đổi, huỷ bỏ biện pháp ngăn chặn áp dụng đối với người phạm tội hay không, nhất là khi cả hai bên cùng sống chung trên một địa bàn dân cư hoặc thậm chí trong một gia đình, nơi học tập.

Luật sư bảo vệ cho bị hại dưới 18 tuổi cần lưu ý cơ quan tiến hành tố tụng bảo đảm quyền được thông báo về kết quả điều tra, được biết một số thông tin liên quan, đưa ra tài liệu, đổ vật, yêu cầu với cơ quan tiến hành tố tụng, đề nghị mức bồi thường và các biện pháp bảo đảm bồi thường. Đặc biệt, nếu xét thấy bị hại và gia đình họ cần được áp dụng các biện pháp bảo vệ tính mạng, sức khỏe và tài sản khi có căn cứ về việc đã hoặc sẽ bị xâm hại, luật sư tư vấn gia đình chuẩn bị văn bản yêu cầu (trong trường hợp khẩn cấp, có thể yêu cầu trực tiếp bằng lời nói hoặc thông qua các phương tiện thông tin liên lạc, nhưng sau đó phải thể hiện bằng văn bản).

Xem thêm: Dịch vụ pháp lý trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình của Công ty Luật TNHH Everest

III- KỸ NĂNG CỦA LUẬT SƯ: NGHIÊN CỨU HỒ SƠ

Luật sư khi nghiên cứu hồ sơ mà thân chủ là người dưới 18 tuổi cũng giống như việc nghiên cứu hồ sơ trong các vụ án bình thường. Tuy nhiên, luật sư cần chú ý đến các tài liệu chứng minh độ tuổi, trình độ nhận thức của thân chủ. Luật sư cũng quan tâm đến vấn đề tố tụng áp dụng với thân chủ có đúng với quy định tố tụng áp dụng cho người dưới 18 tuổi hay không như áp dụng biện pháp ngăn chặn, hỏi cung, biện pháp điều tra khác.

Đặc biệt, luật sư chú ý đến các hoạt động điều tra ban đầu, các tài liệu do Công an phường lập khi bắt quả tang có sự tham gia của người giám hộ hay không; thái độ khai báo của thân chủ trong các tài liệu đó như thế nào, nhận tội hay không nhận tội. Các bản tự kiểm điểm viết trong các thời điểm như thế nào, nội dung như thế nào.

Do thân chủ là người dưới 18 tuổi nên luật sư cần nghiên cứu kỹ các biên bản hỏi cung để xác định thân chủ có bị mớm cung hay dụ cung không. Thái độ khai báo từ đầu đến bản cung cuối cùng có nhất quán hay nhiều điểm còn mâu thuẫn. Luật sư chú ý đến quy định của pháp luật tố tụng trong việc hỏi cung ở các độ tuổi 14 đến 16 và từ 16 đến 18 có sự khác nhau về việc bắt buộc có mặt của người giám hộ, luật sư. Với vai trò là luật sư của bị hại là người dưới 18 tuổi, khi nghiên cứu hồ sơ, luật sư cần phải giữ được tâm lý đúng, tránh việc bị tình cảm chi phối dẫn đến việc nghiên cứu không thấu đáo, không cẩn thận.

Luật sư cần lưu ý tìm hiểu các tài liệu, chứng cứ trong hồ sơ để xác định:

- Độ tuổi chính xác của thân chủ, Cơ quan điều tra thường thu thập các tài liệu như giấy khai sinh, lý lịch cá nhân, lập lý lịch bị can để xác định độ tuổi. Tuy nhiên, có trường hợp người bị buộc tội được khai sinh lại, hoặc nhầm lẫn về thời điểm sinh giữa giấy khai sinh với thời điểm sinh thực tế nhưng không được đính chính. Phát hiện thấy thời điểm sinh trên các tài liệu trong hồ sơ không đồng nhất hoặc khác theo hướng bất lợi với thời điểm sinh thực tế thì luật sư để xuất cơ quan tiến hành tố tụng thu thập hoặc tự mình thu thập thêm các tài liệu về thời điểm sinh của thân chủ.

- Trình độ phát triển vị thế chất và tinh thần, khả năng nhận thức, điều kiện sống và giáo dục của người dưới 18 tuổi. Những nội dung này được xác định thông qua các tài liệu như: giám định pháp y tâm thần, giám định y khoa; xác nhận của tổ dân phố, chính quyền địa phương, của Hội phụ nữ, Đoàn thanh niên hoặc các tổ chức xã hội khác về hoàn cảnh gia đình, điều kiện sống của người dưới 18 tuổi; nhận xét của nhà trường về trình độ nhận thức, nhân cách của người dưới 18 tuổi.

- Nguyên nhân và điều kiện phạm tội của người dưới 18 tuổi, có hay không có người lớn xúi giục: Tình tiết phản ánh nguyên nhân và điều kiện phạm tội của người dưới 18 tuổi, có hay không có người lớn xúi giục... rất có ý nghĩa đối với việc bào chữa, nhiều vụ án việc người dưới 18 tuổi phạm tội cần được luật sư chứng minh là gần như không thể tránh khỏi trong một hoàn cảnh sống đặc biệt khó khăn về vật chất, ngột ngạt, khủng hoảng về tinh thần và đặc biệt là thiếu sự bảo ban, giáo dục, động viên của người lớn, thậm chí còn bị những người lớn khác lôi kéo, kích động, dụ dỗ phạm tội, biến người dưới 18 tuổi trở thành một công cụ, phương tiện phạm tội.

- Khi nghiên cứu hồ sơ, luật sư cần chú ý tới quan điểm về tội danh mà cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng. Một số loại tội mà người dưới 18 tuổi thực hiện có thể có sự giáp ranh với tội danh khác nặng hơn cần được luật sư lưu ý như: tội cưỡng đoạt tài sản với tội cướp tài sản, tội trộm cắp tài sản, tội cướp giật tài sản với tội cướp tài sản (với tình tiết dùng vũ lực để tẩu thoát và dùng vũ lực để chiếm đoạt bằng được tài sản đã trộm cắp, cướp giật), hoặc trường hợp hành vi giáp ranh giữa tội phạm và vi phạm pháp luật khác, về hình thức có dấu hiệu của tội phạm nhưng tính chất nguy hiểm cho xã hội không đáng kể.

Luật sư kiểm tra lại các biên bản lấy lời khai, biên bản hỏi cung, đọc các câu hỏi mà ĐTV, KSV đặt ra xem có theo định hướng nặng hơn, định hướng có tội với thân chủ không, xem các câu trả lời của thân chủ và những người tham gia tố tụng khác có cơ sở để chuyển sang tội danh khác nhẹ hơn hoặc tính chất nguy hiểm cho xã hội không đáng kể và không phải là tội phạm không. Từ đó, luật sư sẽ có những kiến nghị, đề xuất phù hợp về việc thay đổi tội danh, thay đổi hoặc hủy bỏ biện pháp ngăn chặn cho thân chủ.

Xem thêm: Dịch vụ luật sư hợp đồng của Công ty Luật TNHH Everest

IV- KỸ NĂNG CỦA LUẬT SƯ: LẬP KẾ HOẠCH HỎI

Luật sư xác định vấn đề, đối tượng cũng như các câu hỏi khi tham gia xét hỏi. Trong vụ án mà bị cáo là người dưới 18 tuổi, luật sư cần phải đặt câu hỏi làm rõ điều kiện, hoàn cảnh sống của thân chủ, trình độ nhận thức. Ngoài ra, luật sư cũng chú ý đặt câu hỏi làm rõ thân chủ phạm tội có phải do bị xúi giục, dụ dỗ hay không, đặc biệt trong các vụ án có đồng phạm.

Luật sư cũng cần dữ liệu một số tình huống sẽ phát sinh tại phiên tòa như sự sợ hãi, bị tâm lý khi khai báo của thân chủ; có cần phải cách ly các bị cáo hay không trong trường hợp vụ án có đồng phạm mà đóng phạm đó là người đã thành niên.

Lập kế hoạch xét hỏi khi bảo vệ cho bị hại dưới 18 tuổi, thông thường, luật sư chuẩn bị các vấn đề, đối tượng hỏi để làm rõ vấn đề bồi thường nhưng để bảo vệ tốt cho thân chủ, luật sư cũng cần xác định những vấn đề cần hỏi để buộc tội, xác định đối tượng hỏi. Chuẩn bị vấn đề đó trong kế hoạch hỏi để tránh bị động và tiện theo dõi xem HĐXX, KSV còn bỏ sót chứng cứ gì. Khi làm rõ vấn đề bồi thường, đối với bị hại là người dưới 18 tuổi, luật sư cần chú ý làm rõ việc tổn hại về tinh thần, tình trạng khiếp sợ, sợ hãi của thân chủ sau vụ việc.

Xem thêm: Dịch vụ luật sư bào chữa trong vụ án hình sự của Công ty Luật TNHH Everest

V- KỸ NĂNG CỦA LUẬT SƯ: CHUẨN BỊ LUẬN CỨ BÀO CHỮA, LUẬN CỨ BẢO VỆ

Khi chuẩn bị luận cứ bào chữa, luật sư soạn thảo theo cơ cấu chung của một bản luận cứ giống như trong các vụ án khác. Tuy nhiên, khi bào chữa cho người phạm tội là người dưới 18 tuổi, luật sư cần chú ý đến các vấn đề sau:

- Chính sách hình sự áp dụng cho người dưới 18 tuổi được quy định trong Bộ luật hình sự năm 2015.

- Khi đề xuất áp dụng hình phạt tù cho hưởng án treo đối với thân chủ, ngoài các điều kiện luật định, luật sư cần nhấn mạnh đến việc án treo sẽ giúp cho thân chủ có điều kiện tiếp tục học tập cũng như thân chủ được Nhà trường giám sát, giúp đỡ trong quá trình thi hành án khi thân chủ phạm tội vẫn còn đang đi học.

- Việc miễn trách nhiệm hình sự cho thân chủ, luật sư cần cân nhắc thật kỹ trước khi đề xuất trong bản luận cứ vì khả năng được chấp nhận là không cao. Bởi lẽ, vì vụ án đã chuyển sang giai đoạn xét xử, trong quá trình giải quyết vụ án từ giai đoạn điều tra, truy tố, Cơ quan điều tra và Viện kiểm sát cũng đâ lưu ý và cân nhắc về vấn đề này đối với bị can.

- Về biện pháp tư pháp áp dụng cho người dưới 18 tuổi, nếu thân chủ được áp dụng biện pháp này thì đây là một kết quả rất có lợi vì biện pháp tư pháp không bị coi là án tích. Khi đề xuất áp dụng biện pháp tư pháp trong luận cứ nên đề xuất biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn vì biện pháp này căn cứ áp dụng rõ ràng không tùy nghi như biện pháp đưa vào trường giáo dưỡng.

Chuẩn bị luận cứ bảo vệ quyền và lợi ích cho bị hại là người dưới 18 tuổi, luật sư cũng tập trung vào phân tích, chứng minh hành vi của bị cáo là hành vi phạm tội, xâm hại đến quyền và lợi ích hợp pháp của thân chủ. Về vấn đề bồi thường thiệt hại, ngoài thiệt hại về thể chất, vật chất, luật sư còn phải phân tích được những tổn thất tinh thần của thân chủ, vì họ là người chưa hoàn thiện về tâm sinh lý, dễ bị tổn thương tâm lý và để lại di chứng ảnh hưởng đến cuộc sống của họ sau này.

Xem thêm: Dịch vụ luật sư bào chữa trong vụ án hình sự của Công ty Luật TNHH Everest

Luật sư Phạm Ngọc Minh - Giám đốc điều hành của Công ty Luật TNHH Everest, tổng hợp (nguồn tham khảo: Giáo trình Kỹ năng của Luật sư khi tham gia giải quyết vụ án hình sự - Học viện Tư pháp và một số nguồn khác).