Các nguyên tắc hiến định về hoạt động của Toà án nhân dân

Tuy nhiên, áp dụng nguyên tắc xét xử tập thể cũng đòi hỏi thời gian và nguồn lực cho các thủ tục hành chính, hậu cần và nghị án. Đối với những vụ án đơn giản và có tình tiết rõ ràng thì các thủ tục đó có thể gây lãng phí không cần thiết. Do đó, Hiến pháp năm 2013 cũng cho phép ngoại lệ đối với nguyên tắc này đối với các vụ án đơn giản, tình tiết rõ ràng. Trong những trường hợp đó, pháp luật tố tụng cho phép áp dụng thủ tục rút gọn với chỉ 1 thẩm phán thực hiện nhiệm vụ xét xử

Xem thêm: Dịch vụ pháp lý trong lĩnh vực đất đai, bất động sản của Công ty Luật TNHH Everest

6- ​​​​​Nguyên tắc bảo đảm tranh tụng trong xét xử

Hệ thống tư pháp của Việt Nam trước Hiến pháp năm 2013 được xây dựng và hoạt động theo mô hình tố tụng thẩm cứu truyền thống. Theo đó, khi một vụ tranh chấp xảy ra, các cơ quan của nhà nước như tòa án, điều tra, viện kiểm sát đóng vai trò và có nhiệm vụ chính trong việc xử lý và đưa ra phán quyết. Vai trò của các bên tranh chấp và luật sư đại diện chỉ là thứ yếu. Thậm chí, trước đây có giai đoạn luật sư còn được coi là chỉ có vai trò “bổ trợ tư pháp”. Điều này thể hiện đặc biệt rõ trong tư pháp hình sự, nơi mà tòa án, viện kiểm sát, cơ quan điều tra được gọi là “cơ quan tiến hành tố tụng”, còn luật sư và các bên liên quan chỉ được coi là “người tham gia tố tụng”.

Các cơ quan tiến hành tố tụng là những người “dẫn dắt”, “chi phối” quá trình tố tụng hình sự và “kiểm soát” bộ hồ sơ của vụ án. Luật sư luôn gặp khó khăn để khẳng định vai trò bào chữa của mình trong quá trình tố tụng. Việc quá xem nặng vai trò của của các cơ quan nhà nước và xem nhẹ vai trò của luật sư cũng như các bên dẫn tới xu hướng chủ quan, duy ý chí khi xử lý các vụ tranh chấp, từ đó dẫn tới tỷ lệ cao bản án oan, sai. Trong các vụ án dân sự và hành chính, việc xem nhẹ vai trò của các bên cũng như luật sư bảo vệ quyền lợi cho các bên cũng dễ dẫn tới sự chủ quan, duy ý chí của thẩm phán khi xét xử.

Để khắc phục tình trạng trên, Hiến pháp năm 2013 đã quy định nguyên tắc bảo đảm tranh tụng trong xét xử. Đây là nguyên tắc tắc mới trong hoạt động của tòa án Việt Nam. Nguyên tắc này có 02 nội dung cơ bản sau:

Thứ nhất, nền tảng của hệ thống tố tụng Việt Nam vẫn theo mô hình tố tụng thẩm cứu, song vai trò tranh biện của các bên phải được tăng cường trong quá trình xét xử. Nói cách khác, tinh thần của nguyên tắc “bảo đảm tranh tụng” là tòa án phải thực sự coi trọng sự tranh biện giữa các bên trong quá trình xét xử.  Thông thường, các bên trong vụ án hình sự là viện kiểm sát - buộc tội và luật sư/người bào chữa - gỡ tội; trong vụ án dân sự, kinh tế, lao động là nguyên đơn và bị đơn; trong vụ án hành chính là người khởi kiện - người dân và người bị kiện - cơ quan hành chính nhà nước bị kiện.

Nguyên tắc tranh tụng yêu cầu các bên phải được tranh tụng công bằng và bình đẳng với nhau trước tòa án. Yêu cầu này tưởng chừng đơn giản, song nó kéo theo hàng loạt những yêu cầu khác mà pháp luật tố tụng phải quy định (ví dụ, quyền tiếp cận ngang bằng đối với hồ sơ vụ án, quyền được gặp thân chủ vào bất kì lúc nào, quyền được đối xử bình đẳng trong phiên xét xử...). Chỉ khi làm được điều đó thì tòa án mới có cơ hội lắng nghe ý kiến, lập luận từ các chiều khác nhau để trên cơ sở đó đưa ra quyết định đúng đắn, qua đó tránh chủ quan, duy ý chí dẫn tới các bản án oan, sai.

Thứ hai, hội đồng xét xử phải lắng nghe các bên tranh biện trong phiên xét xử và phán quyết chủ yếu dựa trên lý lẽ mà các bên đưa ra. Đương nhiên, trong hệ thống tố tụng của Việt Nam, thành viên hội đồng xét xử luôn nghiên cứu trước hồ sơ và do đó đã hình thành quan điểm về vụ việc trước khi phiên xét xử diễn ra. Mặc dù vậy, tại phiên xét xử, tức là nơi các bên đưa ý kiến tranh luận về vụ việc, thẩm phán và hội thẩm phải thực sự lắng nghe ý kiến các bên, coi trọng ý kiến các bên như nhau để trên cơ sở đó ra phán quyết phù hợp, cho dù phán quyết đó có thể không giống với quan điếm của mình trước khi xét xử.

Từ góc độ lý luận cũng như thực tiễn, nguyên tắc bảo đảm tranh tụng có phạm vi tác động không chỉ đối với tòa án mà đối với cả quá trình tố tụng nói chung, đặc biệt là tố tụng hình sự. Bởi lẽ, tố tụng hình sự liên quan tới nhiều cơ quan nhà nước và gồm nhiều công đoạn như khởi tố, truy tố rồi mới tới xét xử.

Nguyên tắc bảo đảm tranh tụng đòi hỏi đề cao vai trò của luật sư ngang bằng với viện kiểm sát không chỉ trong giai đoạn xét xử mà cả các giai đoạn tố tụng trước đó. Tất nhiên, là cơ quan nhà nước, viện kiểm sát có những đặc quyền mà luật sư khó có thể có. Tuy nhiên, về cơ bản luật sư và viện kiểm sát phải có các quyền ngang nhau để có thể tạo ra một sự tranh tụng công bằng khi xét xử.

Xem thêm: Dịch vụ luật sư thu hồi đất của Công ty Luật TNHH Everest

7- Nguyên tắc xét xử hai cấp

Nguyên tắc này bắt nguồn từ một giá trị tiến bộ trong hệ thống tư pháp châu Âu lục địa mà đại diện là Cộng hòa Pháp, đó là người dân có quyền yêu cầu tòa án xét xử lần thứ hai đối với tranh chấp của mình nếu chưa bị thuyết phục bởi lần xét xử đầu tiên. Tòa án tuân thủ nguyên tắc hai cấp xét xử chính là để bảo đảm thực hiện quyền được xét xử hai lần của người dân

Hiện nay, nguyên tắc xét xử hai cấp được quy định tại khoản 6 Điều 103 Hiến pháp năm 2013, cụ thể hóa bởi Điều 6 Luật tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 và các luật tố tụng. Nội dung chính của nguyên tắc này như sau:

Thứ nhất, khi tòa án đã kết thúc xét xử sơ thẩm đối với vụ án mà một trong hai bên chưa hài lòng với phán quyết sơ thẩm thì có thể yêu cầu tòa án cấp trên xét xử phúc thẩm đối với vụ án. Việc yêu cầu được xét xử phúc thẩm là quyền của các bên đương sự và tòa án có nghĩa vụ đáp ứng; nếu kháng cáo phúc thẩm đã được đưa ra một cách hợp pháp thì tòa án không có quyền từ chối xét xử phúc thẩm. Đó là lý do khoản 1 Điều 6 Luật tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 quy định: “Bản án, quyết định sơ thẩm bị kháng cáo, kháng nghị thỉ vụ án phải được xét xử phúc thảm”. Phạm vi của xét xử phúc thẩm căn cứ vào phạm vi yêu cầu xét xử phúc thẩm của các bên. Như vậy, hai cấp xét xử ở đây là cấp sơ thẩm và cấp phúc thấm. Cần lưu ý là giám đốc thẩm không phải là thủ tục xét xử lại vụ án mà là xem xét lại bản án, quyết định của tòa án đã có hiệu lực pháp luật song có dấu hiệu vi phạm pháp luật hoặc áp dụng sai pháp luật. Do đó, nguyên tắc hai cấp xét xử không áp đặt lên tòa án nghĩa vụ xem xét lại bản án theo thủ tục giám đốc thẩm cho dù các bên đương sự có yêu cầu.

Thứ hai, các bản án sơ thẩm sau khi được hội đồng xét xử tuyên án chưa có hiệu lực pháp luật ngay. Các bên luôn có một khoảng thời gian, thường là 15 ngày, để kháng cáo phúc thẩm. Hết khoảng thời gian đó mà không có kháng cáo thì các bên được coi là bị thuyết phục bởi bản án sơ thẩm và do đó bản án sơ thẩm có hiệu lực. Neu trong khoảng thời gian đó các bên thực hiện quyền kháng cáo phúc thẩm thì phần bản án sơ thẩm bị kháng cáo sẽ bị coi là không có hiệu lực và sẽ được xử phúc thẩm. Sau khi tòa án phúc thẩm xét xử thì quyền được xét xử hai lần đã được đáp ứng và bản án phúc thẩm có hiệu lực ngay sau khi tuyên. Quyền kháng cáo của các bên chấm dứt.

Thứ ba, nguyên tắc hai cấp xét xử cũng có nghĩa là tương ứng với quyền 02 lần đi tìm công lý, là nghĩa vụ của tòa án đem lại công lý qua tối đa hai lần xử án. Khi bản án đã có hiệu lực mà bị phát hiện có sai sót thì tòa án phải chịu trách nhiệm với những sai sót đó và bồi thường nếu phát sinh thiệt hại cho các bên.

Về mặt tố chức, nguyên tắc hai cấp xét xử cũng yêu cầu hệ thống tòa án phải được tổ chức thành các cấp tòa án để phục vụ các cấp xét xử, theo đó thủ tục xét xử phúc thẩm phải được thực hiện bởi cấp tòa án là cấp trên của cấp tòa án đã xét xử sơ thẩm. Nói cách khác, hệ thống tòa án phải được tổ chức sao cho không xảy ra trường hợp một tòa án đồng thời xét xử sơ thấm và phúc thẩm đối với cùng vụ việc.

Xem thêm: Dịch vụ luật sư ly hôn của Công ty Luật TNHH Everest

8- Nguyên tắc bảo đảm quyền bảo vệ pháp lý của các bên

Nguyên tắc này được quy định tại Khoản 7 Điều 103 Hiến pháp năm 2013: “Quyền bào chữa của bị can, bị cáo, quyền bảo vệ lợỉ ích hợp pháp của đương sự được bảo đảm Mặc dù quy định đề cập trước tiên tới quyền bào chữa của bị can, bị cáo, nguyên tắc này có phạm vi áp dụng đối với tòa án khi xét xử tất cả các loại vụ việc chứ không chỉ vụ việc hình sự. Nội dung của nguyên tắc như sau:

Thứ nhất, người dân có quyền được bảo vệ về mặt pháp lý trước tòa án. Mỗi vụ tranh chấp trước tòa án đều có thể được coi là một cuộc chiến pháp lý giữa hai bên đối tụng. Để chiến thắng trong cuộc chiến pháp lý này, các bên sử dụng lý lẽ dựa trên pháp luật thay vì dùng vũ lực. Quyền được bảo vệ pháp lý chính là quyền được sử dụng pháp luật đưa ra lý lẽ để bảo vệ các quyền hợp pháp của mình. Quyền được bảo vệ pháp lý còn bao gồm cả quyền được hiện diện trước tòa án trong phiên xét xử, được trình bày quan điểm và được tòa án lắng nghe, cân nhắc.

Thứ hai, người dân có quyền được thuê luật sư hoặc người đại diện để thực hiện bảo vệ pháp lý cho mình, về lý thuyết, quyền bảo vệ pháp lý bao gồm quyền tự mình hoặc nhờ người khác đưa ra lý lẽ để bảo vệ mình. Trong tố tụng hình sự, quyền được bảo vệ của bị can, bị cáo chính là quyền tự bào chữa hoặc có luật sư bào chữa. Các đương sự khác trong vụ án hình sự và các bên trong các vụ án dân sự, kinh tế, lao động, hành chính có quyền tự mình hoặc có luật sư bảo vệ pháp lý cho mình, vế thứ hai của mệnh đề trên là hết sức quan trọng. Bởi lẽ, khi vướng vào tranh chấp pháp lí thì các bên thường không đủ sáng suốt hoặc chuyên môn pháp lí để tự bảo vệ cho mình. Do đó họ phải nhờ tới những người mà họ tin tưởng, thường là luật sư - người có chuyên môn và chuyên nghiệp trong lĩnh vực pháp luật. Với tư cách đại diện cho một bên tranh chấp, vai trò của luật sư trong hệ thống tư pháp cũng quan trọng như thẩm phán hay kiểm sát viên. Luật sư yếu có nghĩa là lợi ích chính đáng của một bên có nguy cơ không được bảo vệ một cách công bằng và do đó công lí khó có thể được thi hành. Vì vậy, nguyên tắc “bảo đảm quyền được bảo vệ pháp lí của các bên” yêu cầu pháp luật phải quy định cho luật sư những quyền hạn đủ mạnh đế đại diện và bảo vệ cho thân chủ của mình trước tòa án.

9- Khuyến nghị của Công ty Luật TNHH Everest